Điệp viên Douglas Mackiernan và vụ bắn nhầm tai tiếng trên Cao nguyên Tây Tạng (phần 2)

Sau khi rời trại của Ospan Batyr, 5 người trong nhóm Douglas Mackiernan đi bằng lạc đà hơn 1000 km qua sa mạc Taklamakan khắc nghiệt. Thỉnh thoảng họ thậm chí đã đi qua lãnh thổ Trung Á của Liên Xô mà không bị bắt giữ. Trên đường đi, Mackiernan đã rất cẩn thận ghi lại từng km trong nhật ký hành trình của mình, cố gắng ghi lại chi tiết từng địa điểm, cột mốc mà đoàn đi qua, trong khi thường xuyên tìm cách liên lạc qua Radio với các cơ quan tình báo Mỹ. Đến nay, nhật ký hành trình của Douglas Mackiernan và Frank Bessac mới chỉ được giải mật một phần. Các bức ảnh chụp và liên lạc qua radio vẫn nằm trong kho tài liệu chưa được giải mật của Bộ ngoại giao Hoa Kỳ.

Tháng 11/1949, đoàn Douglas Mackiernan đã đến chân dãy núi Côn Luân, ranh giới giữa Tân Cương và Tây Tạng. Tại đây, các ghi chép cho thấy họ đã bị kẹt lại trong 3 tháng vì mùa đông khắc nghiệt, nhưng may mắn đã được trú tạm cùng một bộ lạc người Tajik địa phương.

Đến tháng 3/1950, sau khi kết thúc mùa Đông, nhóm 5 điệp viên (thực ra là 4 điệp viên cùng 1 nhà địa chất học) đã băng qua dãy Côn Luân, đến được sơn nguyên Changtang thuộc Tây Tạng. Đây là một khu vực hoang vắng rất thưa người.

Thế nhưng, bi kịch ập đến vào ngày 29/4/1950. Tại một khu vực có người ở trên cao nguyên Changtang, nhóm 4 người gồm điệp viên Douglas Mackiernan cùng 3 điệp viên người Nga: Yanyushkin, Shutov và Zvantsov bất ngờ đụng độ lính canh Tây Tạng đang đi tuần. Không kịp phản ứng, lính Tây Tạng nổ súng bắn cả 4 người. Nhà địa chất Frank Bessac tách khỏi nhóm cách đó một ngọn núi, nghe thấy tiếng súng chạy đến thì thấy 3 người gồm Mackiernan, Yanyushkin, Shutov đã chết, còn Zvantsov bị thương nặng. Frank Bessac gào thét để lính Tây Tạng dừng bắn và ông bị bắt ngay. Sau đó Frank Bessac và Zvantsov bị lính Tây Tạng đưa đi, không còn biết gì về thi thể Douglas Mackiernan và 2 người Nga kia nữa.

Lính canh Tây Tạng lúc đó không hề biết mình vừa bắn một điệp viên Mỹ. Và người Mỹ cũng không hề biết điệp viên của mình vừa bị bắn chết dù liên lạc đột ngột bị cắt đứt. Phải tận 5 ngày sau, lính Tây Tạng mới tá hỏa khi biết đã giết một nhân viên tình báo Mỹ. Đó là lúc đại diện Mỹ ở Nam Kinh viết thư cho Dalai Lama của Tây Tạng thông báo rằng sắp có một đoàn điệp viên Mỹ băng qua biên giới Tây Tạng, đề nghị có hành động an toàn. Lúc Dalai Lama nhận được thư thì Douglas Mackiernan đã bị bắn chết 5 ngày rồi. Sự chậm trễ khó tin của đại diện tình báo Mỹ được giải thích là do không có điện tín được nối trực tiếp đến Tây Tạng nên phải gửi thư tay.

Chính quyền Tây Tạng sau đó phải vội vã giải thích rằng Douglas Mackiernan khiến họ nhầm lẫn. Cụ thể, Mackiernan là người châu Âu nhưng mặc quần áo Tân Cương, lại đi cùng người Nga nên lính canh Tây Tạng tưởng nhầm ông là ”điệp viên của Cộng sản” ở Tân Cương (ám chỉ Liên Xô), vì thế đã nổ súng bắn chết. Lính canh Tây Tạng thời điểm đó đang được đặt trong cảnh giác cực độ, sẵn sàng bắn bất cứ người nước ngoài nào xâm nhập do lo sợ CHND Trung Hoa sắp sửa chiếm Tây Tạng (điều đó thực sự sau đó đã xảy ra).

Sau khi tin tức từ Tây Tạng thông báo về vụ bắn nhầm, cơ quan tình báo Mỹ đã được chỉ thị liên hệ với Tây Tạng giấu kín mọi thông tin không được để lộ ra ngoài. Tất cả thông tin được Hoa Kỳ đưa ra về Douglas Mackiernan là nhân viên bộ ngoại giao Mỹ kiêm khí tượng viên, thiệt mạng ở Tây Tạng không nói rõ lý do, còn lại không đề cập bất cứ thông tin gì về liên hệ với tình báo Mỹ. Cũng không có thông tin gì được đưa thêm về phía Tây Tạng, một phần do điều kiện thông tin thiếu thốn ở Tây Tạng thời đó. Tóm lại, không nhiều người trên thế giới biết về vụ Tây Tạng bắn nhầm điệp viên Mỹ lúc đó, còn công chúng Mỹ tin rằng người Mỹ thiệt mạng ở Tây Tạng chỉ là nhân viên khí tượng bình thường.

Ngày 29 tháng 7 năm 1950,tận 3 tháng sau cái chết của Douglas Mackiernan, mới có tờ báo lớn đầu tiên, New York Times thông báo ngắn gọn: nhân viên Bộ ngoại giao Douglas Mackiernan đã thiệt mạng ở Tây Tạng! Hoàn toàn không đề cập gì đến nhiệm vụ tình báo của ông.

Tuy nhiên, sau này người ta phát hiện trước đó đã có những nghi ngờ Douglas Mackiernan làm nhiệm vụ gián điệp ở Trung Quốc. Cụ thể, chính quyền Trung Quốc từng tố cáo Douglas Mackiernan đang làm gián điệp ở miền Tây Trung Hoa, nhưng điều này bị Hoa Kỳ bác bỏ. Một tờ báo địa phương ở San Francisco tháng 1/1950 thậm chí đã phỏng vấn vợ của Douglas Mackiernan, bà Pegge Mackiernan, trong đó bà bác bỏ tin đồn chồng mình là điệp viên. Dĩ nhiên, bởi Douglas Mackiernan đã giấu kín hoạt động tình báo của mình với cả người vợ.

Đây có thể là câu trả lời cho việc tại sao chính quyền Mỹ lại muốn giấu mối liên hệ giữa Douglas Mackiernanvà cơ quan tình báo. Dễ thấy trong lúc đó, người Mỹ vừa mạnh miệng bác bỏ cáo buộc của Trung Quốc về Douglas Mackiernan, nên khi tai nạn xảy ra buộc phải tuyên bố ông chỉ là nhân viên Bộ ngoại giao, nhằm mục đích giữ thể diện cho chính quyền và cơ quan tình báo Mỹ.

Sau khi được biết là bị bắn nhầm, 2 người sống sót là nhà địa chất Mỹ Frank Bessac và người Nga làm việc cho KGB Vasily Zvantsov đã được đối xử khá tốt. Họ đã được cứu chữa, gặp người Mỹ ở Tây Tạng, và thậm chí được diện kiến Dalai Lama của Tây Tạng. Frank Bessac đã may mắn ghi lại những bức ảnh quý giá về Tây Tạng trong thời gian 2 người ở đây.

Với nhóm lính canh Tây Tạng bắn nhầm điệp viên Mỹ, sau khi phát hiện sai lầm một tòa án binh Tây Tạng đã kết án nhóm lính canh. Tội bắn nhầm người thời đó ở Tây Tạng bị phạt rất nặng, bao gồm cả những hình phạt ghê rợn như xẻo mũi và tai. Nhưng Frank Bessac đã xin tha cho nhóm lính, giúp họ chỉ bị phạt 200 roi.

Bessac và Zvantsov sau đó tiếp tục được chuyển đến thủ đô Lhasa của Tây Tạng trong 2 tháng 6 và 7 năm 1950. Tại đây, 2 người gặp được nhiều người nước ngoài, cả Nga và Mỹ ở Tây Tạng. Bessac liên hệ được với đại diện Mỹ, sắp xếp cho ông trở về Mỹ từ Ấn Độ. Bessac cũng thuyết phục Zvantsov theo ông về Mỹ, và Bessac sẽ kiếm hộ chiếu Mỹ cho ông.

Tháng 8 năm 1950, họ nhận được ngựa của Tây Tạng để đi về phía Ấn Độ. Lúc này đường dễ đi hơn do có đường lớn nối thẳng Ấn Độ với Tây Tạng. Ngày 21/8/1950, Bessac và Zvantsov đến được Sikkim, biên giới Ấn Độ và được lính Ấn Độ ở đây đón về thành phố Calcutta, một thành phố lớn của Ấn Độ, cũng là nơi đặt một cơ sở quan trọng của CIA. Từ Calcutta, họ được trở bằng máy bay về thủ đô New Delhi, Ấn Độ. Tại đây, Bessac được trở thẳng về Mỹ, còn Vasily Zvantsov bị kẹt lại hơn 8 tháng do ông không có hộ chiếu Mỹ, lại là công dân Liên Xô nên người Mỹ không cho ông lên máy bay.

Zvantsov đã kẹt ở Delhi trong 8 tháng. Sau khi được Bessac lo hộ chiếu Mỹ, ông mới được sang Mỹ định cư. Ông sống ở bang Hawaii và qua đời năm 2012. Dĩ nhiên, ông giữ kín (hoặc bị bắt giữ kín) câu chuyện về Douglas Mackiernan và những chuyện trên cao nguyên Tây Tạng. Còn Frank Bessac tiếp tục làm giáo sư ở trường đại học ở Montana, Hoa Kỳ. Ông qua đời vào năm 2010.

Sau hơn nửa thế kỷ giấu kín, đến những năm 2000, những góc khuất trong câu chuyện về Douglas Mackiernanđã được làm sáng tỏ, nhờ những nỗ lực của cả 2 bên Nga và Mỹ.

Nếu như ở Nga, nhà báo Roman Gruzov dành nhiều năm để tìm kiếm, lần theo dấu vết, cuối cùng tìm được Vasily Zvantsov đang định cư ở Hawaii năm 2011, hóa ra chỉ một năm trước khi ông qua đời. Tại đây, Roman Gruzov đã phỏng vấn Zvantsov, và đã may mắn ghi lại được câu chuyện quý giá về cuộc hành trình xuyên Trung Quốc của đoàn điệp viên Mackiernan năm 1950. Câu chuyện kể của Vasily Zvantsov đã gây sốt trên truyền thông cả Nga và Mỹ khi nó được công bố, dù rằng vào thời điểm đó câu chuyện về Douglas Mackiernan cũng đã được giải mật khá nhiều.

Còn đối với cơ quan trực tiếp chịu trách nhiệm về Douglas Mackiernan – cơ quan tình báo trung ương CIA – sau 50 năm tránh trách nhiệm, đến năm 2000 họ mới lần đầu tiên thừa nhận Douglas Mackiernan là nhân viên CIA, thiệt mạng trong khi làm nhiệm vụ. Điều này đồng nghĩa với việc Douglas Mackiernan là điệp viên CIA đầu tiên thiệt mạng trong công việc, điều mà trước đây được cho thuộc về Jerome P. Ginley (nhân viên CIA rơi máy bay thiệt mạng ở Nhật Bản năm 1951). Với việc công nhận này, bức tường danh dự của CIA ghi tên những người hy sinh đã được sửa lại, với cái tên Douglas Mackiernan được đưa lên ngôi sao đầu tiên. Nhưng cũng phải đến năm 2006, CIA mới tiếp tục thừa nhận Douglas Mackiernan là “điệp viên nguyên tử” đầu tiên của Hoa Kỳ, nhờ thành tích phát hiện chương trình hạt nhân của Liên Xô ở Tân Cương. Sở dĩ có chuyện này là vì “điệp viên nguyên tử” (atomic spy) là một danh xưng rất cao quý trong thời chiến tranh Lạnh. Như ở Liên Xô, các “điệp viên nguyên tử” sẽ được in hình trên tem thư.

Với người vợ Pegge Mackiernan và con của Douglas Mackiernan, do cái chết của ông không được công nhận là điệp viên CIA làm nhiệm vụ, do vậy họ đã chịu thiệt thòi khi không được nhận trợ cấp từ chính phủ Mỹ và CIA, chỉ nhận được một khoản trợ cấp nhỏ từ Bộ Ngoại giao Mỹ. Họ cũng không được biết sự thật về thân thế của chồng và cha mình. Nhưng sau năm 2000, khi các tài liệu được giải mật, chính phủ Hoa Kỳ đã chịu trách nhiệm và bồi thường trợ cấp cho gia đình ông.

Sự thật và danh dự của Douglas Mackiernan đã được trả lại tương đối đầy đủ sau hơn 50 năm.

-”Tôi đến Tây Tạng và trở thành anh hùng” – phỏng vấn Vasily Zvantsov – tác giả Roman Gruzov.

-Into Tibet: The CIA’s First Atomic Spy and His Secret Expedition to Lhasa (Thomas Laird)

– The Book of Honor : The Secret Lives and Deaths of CIA Operatives (Ted Gup)