Ảnh: tranh vẽ giáo sĩ Chính thống Nga đang ban phước cho dân bản địa người Aleut (đặc trưng bởi thuyền Kayak). Các giáo sĩ Chính thống đóng vai trò lớn trong việc xoa dịu thù hận giữa người Nga với cư dân Aleut bản địa sau thời kỳ bị tàn sát bởi các nhà buôn Nga cuối thế kỷ 18.
Nếu để ý kỹ bản đồ vùng Bắc Thái Bình Dương, bạn sẽ nhận ra điều thú vị rằng có một con đường rất dễ dàng để đi từ châu Á qua châu Mỹ. Đó là quần đảo Aleut – gồm hàng trăm đảo núi lửa nối từ bán đảo Kamchatka của Nga tới Alaska của Mỹ. Đây được coi là quê hương của một dân tộc bản địa đặc biệt – người Aleut. Cho đến hiện tại, nếu không có tranh cãi gì thêm thì người Aleut có thể được coi là dân tộc duy nhất có lãnh thổ sống nguyên thủy ở cả châu Á lẫn châu Mỹ.
Tuy nhiên, số phận của dân tộc Aleut cũng có thể được coi là một tiêu biểu cho số phận của các dân tộc bản địa châu Mỹ nói chung. Từ thế kỷ 18 đến năm 1910, dân tộc này đã mất đến 95% dân số. Từ dân số ban đầu ước tính vào khoảng 25.000 người, sống trải dài từ Kamchatka của Nga tới British Columbia của Canada – đến năm 1910 người ta chỉ còn thấy có 1.491 người Aleut còn lại trên quần đảo Aleut. Đến hiện tại: dân số Aleut rơi vào khoảng 6.000 người ở Mỹ và khoảng 500 người ở Nga.
Dân số Aleut giảm thê thảm như vậy là vì một loạt combo chết người ập đến với họ trong suốt một thời gian dài: cuộc xâm lược của Nga, bệnh đậu mùa, cưỡng bức di cư, phân biệt đối xử ở Mỹ và cuối cùng là chiến tranh Thế giới thứ 2. Bài viết này giới thiệu về sự kiện đầu tiên mở màn cho thảm kịch: cuộc chiến tranh giữa Nga và thổ dân Aleut từ năm 1763 tới 1765.
*Bối cảnh
Năm 1741, nhà thám hiểm Vitus Bering hoàn tất cuộc thám hiểm Alaska cho Hải quân Nga (từ đó eo biển giữa Nga và Alaska gọi là eo Bering). Tuy nhiên, người thực sự khám phá ra quần đảo Aleut lại là Stepan Glotov – vào năm 1762. Sau khi phát hiện ra quần đảo Aleut có người sống và một lượng khổng lồ thú, lòng tham đã nổi lên trong lòng nhiều thương nhân buôn lông thú người Nga. Thế là họ mang tàu và súng lên đường đến ép dân Aleut ở đây phải nộp thứ thuế gọi là ”yasak” – trả bằng lông thú (sẽ phải có một bài riêng và thứ thuế này).
Ban đầu người Aleut chấp nhận nộp yasak cho người Nga, xin đổi lại tiền và những vật phẩm khác. Nhưng càng về sau, các thương nhân Nga càng trả ít tiền cho người Aleut, thậm chí còn cướp bóc tài sản của họ và bắt cóc người Aleut để tống tiền. Bất bình trước sự ngang ngược của các nhà buôn Nga, năm 1763 người Aleut ở quần đảo Fox (một quần đảo nhỏ nằm trong quần đảo lớn Aleut) đã nổi dậy chống lại các thương nhân Nga.
*Cuộc nổi dậy năm 1763
Sự việc được cho là bắt nguồn từ vụ một thương nhân Nga tên Ivan Bechevin đánh đập và cướp con trai của một thủ lĩnh Aleut. Giận dữ, người Aleut trên các hòn đảo đã hô hào nhau tấn công người Nga để trả thù. Lúc đó, có nhiều tàu buôn Nga ở xung quanh nhưng chỉ có 4 tàu neo đậu gần bờ. Đó là tàu ”St. John” đậu ở đảo Unmak; các tàu “St. Zacharias và Elizabeth”, “St. Trinity” và “St. Nicholas” đậu ở đảo Unalashka. Trên các tàu này có hơn 300 người, gồm 250 người Nga và vài chục người bản địa Siberia đi theo phục vụ.
Cuối tháng 12 năm 1763, người Aleut bất ngờ tấn công và đốt cháy 3 tàu Nga là ”St. John”, ”St. Zacharias và Elizabeth”, “St. Trinity”. Toàn bộ các thủy thủ Nga được cho là chết cháy. Chỉ có một nhóm 13 thủy thủ trốn thoát được do một người tên Korovin dẫn đầu, đã bơi lên đảo và dùng súng trường chiến đấu và lẩn trốn thổ dân Aleut trong suốt nhiều tháng. Dù điều kiện cực khổ nhưng bằng một cách thần kỳ, Korovin đã chỉ huy đội của mình sống sót suốt 8 tháng trời. Cùng lúc đó, con tàu cuối cùng “St. Nicholas” tấn công lên đảo của người Aleut. Họ tàn phá 4 ngôi làng của người Aleut, nhưng bị đánh bại khi người Aleut từ các làng khác đến cứu viện. tàu “St. Nicholas” cuối cùng cũng bị đốt cháy và toàn bộ thủy thủ bị giết.
May mắn đến với họ vào tháng 8/1764. Sau nhiều nỗ lực liên lạc (có lẽ như cách viết thư bỏ vào chai), nhóm Korovin liên lạc được với tàu buôn lớn của thuyền trưởng Stepan Glotov – chính là người dẫn đầu các cuộc thám hiểm Alaska. Sau khi nghe về cuộc nổi dậy, Stepan Glotov rất tức giận và quyết tiêu diệt người Aleut nổi loạn.
*Chiến tranh và tàn sát người Aleut 1764-1765.
Stepan Glotov chỉ mang 2 con tàu đi đàn áp người Aleut, nhưng trên tàu có pháo lớn, và thủy thủ đoàn đều là lính Hải quân thiện chiến. Stepan Glotov chỉ huy trên con tàu “St. Andreyan và Natalya”. Con thuyền còn lại do một người tên Ivan Soloviev chỉ huy. Trên tàu có khoảng 200 người, chủ yếu là người Nga và các dân tộc bản địa lấy từ bán đảo Kamchatka. Từ năm 1764 tới 1765, hạm đội của Glotov và Soloviev đã luồn lạch từng ngóc ngách quần đảo Fox, tiêu diệt bất cứ ngôi làng Aleut nào họ gặp được. Các chiến binh thiện chiến của Nga không cho người Aleut cơ hội nào để chống cự – họ dễ dàng đè bẹp và tàn sát thổ dân.
Trong số này, Soloviev được miêu tả bởi chính đồng đội của hắn là một kẻ tàn bạo. Hắn được cho là chịu trách nhiệm chính với việc tàn sát một lượng lớn người Aleut. Người ta miêu tả Soloviev đã giết toàn bộ các ngôi làng ở phía Nam đảo Unmak, không chừa cả phụ nữ và trẻ em. Thậm chí người ta còn miêu tả trò chơi của Soloviev: ”hắn bắt 12 người Aleut đứng thẳng hàng để bắn đạn xuyên qua, cho lính cá cược xem viên đạn bay đến người thứ mấy. Kết quả là người thứ 9”.
Các nhà sử học Nga sau này đã không ngần ngại đưa ra các con số khủng khiếp về số người Aleut bị giết trong cuộc tàn sát của Soloviev trên đảo Unmak. Sĩ quan hải quân Nga Gabriel Davydov (người sau này được đặt tên cho đảo ở Alaska để vinh danh – tại sao vinh danh thì nói sau) – dựa theo các nhân chứng đã nói rằng Soloviev đã giết hơn 3.000 người Aleut trên đảo Unmak vào năm 1764. Còn bộ trưởng Hải quân Nga sau này Gavriil Sarychev thậm chí còn cho rằng: không dưới 5.000 người Aleut đã chết dưới tay Soloviev năm đó. Dù sao thì có thể khẳng định một điều rằng, dân số Aleut đã suy giảm từ 3 đến 5 lần trong các cuộc chiến tranh với người Nga vào năm 1764-1765.
Đi cùng với sự suy giảm dân số, người Aleut cũng mất đi sự độc lập của mình. Sau năm 1765 người Aleut gần như trở thành chư hầu của Nga, và đã theo chân người Nga tiến lên xâm lược các dân tộc khác trên đất liền Alaska sau này (đọc lại bài chiến tranh Nga – Tlingits nhé).
*Nhận thức và giải quyết hậu quả của chính quyền Nga.
Bạo lực tàn khốc với người Aleut thực sự là hành động cá nhân của những nhà buôn Nga tham lam. Giới chức Nga khi nghe tới sự tàn bạo của các nhà buôn nước họ ở Alaska, đã tìm cách ngăn chặn điều này. Suy cho cùng – thì người dân bản xứ cần thiết cho việc nộp thuế yasak – việc tàn sát họ làm thiệt hại đến nguồn thu này. Vì vậy Nga Hoàng quyết định đặt dân bản địa Aleut dưới sự bảo vệ của luật pháp. Theo tài liệu ghi lại, thì khi một con tàu tên ”St. Gabriel” trở về từ Alaska sau khi gây nhiều tội ác với dân bản địa, chính quyền Nga đã ra lệnh bắt giữ thủy thủ đoàn xét xử. Nhưng việc này vô tình lại dẫn đến thảm kịch: lo sợ bị xử tội, nhóm thủy thủ đã xô tất cả con tin người Aleut xuống biển để giết họ, coi như xóa đi nhân chứng về tội ác của mình.
Nhận thấy không thể kiểm soát thuộc địa mới nếu không xoa dịu được lòng dân bản địa, Nga bắt đầu thay đổi chính sách của mình nhằm bảo vệ dân bản địa khỏi các nhà buôn tàn ác. Nhưng phải đến năm 1800s, sự thay đổi này mới được phát huy nhờ vào ”các sĩ quan Hải quân nhân đạo”.
Đúng như tên gọi, các nhà truyền giáo và sĩ quan Hải quân Nga từ năm 1800 khi thám hiểm Alaska ”đa phần là những người nhân đạo”. Họ không chỉ nhân đạo ở việc chữa bệnh, tiêm phòng, xây dựng, truyền giáo,… cho dân bản xứ mà còn là những người nghiên cứu khoa học và lịch sử Alaska. Trong quá trình đó, họ thừa nhận luôn cả tội ác mà các nhà buôn Nga đã gây ra với cư dân bản địa trước đây.
Có thể kể đến như trung úy Hải quân Gabriel Davydov – người đã nghiên cứu và xuất bản từ điển ngôn ngữ bản địa của thổ dân Sakhalin và Aleut. Bộ trưởng Hải quân Nga Gavriil Sarychev, khi thám hiểm Alaska cũng đã chủ trương ”người dân bản địa phải được đối xử tử tế và thân thiện, thấm nhuần tư tưởng tốt về người Nga.” Hoặc đáng kể nhất là nhà truyền giáo Ivan Veniaminov – người duy nhất được phong thánh ở cả Mỹ và Nga. Ông được ca ngợi bởi công lao to lớn trong việc giáo dục và bảo vệ cư dân bản địa Alaska, cũng như nghiên cứu khoa học về cư dân ở đây. Cả 3 người họ đều có đặc điểm chung là đã ghi lại hành vi tàn bạo của hạm đội Nga với cư dân Aleut bản địa vào năm 1764. Ngày nay dù cả Alaska và quần đảo Aleut đều là lãnh thổ của Mỹ, những người Nga ở trên vẫn được cư dân bản địa ở đây tôn kính và chính quyền đặt tên họ cho các hòn đảo để vinh danh.
