1. Công chúa Phất Kim: Con cờ chính trị, cha mất chồng phá hoại nhan sắc, cõng rắn cắn gà nhà
Công chúa Đinh Phất Kim là con gái của Đinh Tiên Hoàng và là nhân vật được nhắc đến nhiều trong chính sử cũng như các tác phẩm nghệ thuật mô tả về cuộc đời và sự nghiệp Đinh Bộ Lĩnh. Công chúa Phất Kim cùng với công chúa Minh Châu và Nam Việt Vương Đinh Liễn là những người con được sinh ra trước khi Đinh Bộ Lĩnh làm Vua. Khi đánh dẹp 12 sứ quân, Đinh Bộ Lĩnh đem Phất Kim gả cho Ngô Nhật Khánh, một sứ quân thuộc dòng dõi quý tộc nhà Ngô. Vì thế mà Đinh Bộ Lĩnh dễ dàng thu phục lực lượng của sứ quân họ Ngô.
Thời gian khoảng 10 năm sau đó, vào năm 979, Vua Đinh bị sát hại, Ngô Nhật Khánh tìm cách đưa Đinh Phất Kim trốn khỏi kinh thành Hoa Lư. Thuyền đi đến cửa bể Nam Giới, Nhật Khánh biết không thể đưa vợ đi cùng đành giận dữ đoạn tuyệt rồi bỏ mặc vợ quay về còn mình thì chạy sang Chiêm Thành. Công chúa Phất Kim trở về Hoa Lư và đi tu tại chùa Nhất Trụ ở phía bắc kinh thành. Khi vua cha Đinh Tiên Hoàng và người anh trai Đinh Liễn bị nghịch thần là Đỗ Thích giết hại, Lê Hoàn cùng hoàng hậu Dương Vân Nga lên làm nhiếp chính. Phò mã Ngô Nhật Khánh và vua Chiêm Thành dẫn hơn một nghìn chiến thuyền thuỷ quân xuất chinh theo hai cửa biển Đại Ác và Thần Phù vào đánh Đại Cồ Việt cũng bị bão dìm chết. Nỗi đau đớn tuyệt vọng lên đỉnh điểm khiến Công chúa Phất Kim đau đớn, xót xa, tuyệt vọng. Bà nhảy xuống giếng nước lầu Vọng Nguyệt, phía tây bắc kinh thành Hoa Lư tự vẫn.
Đối với bà mẹ Hoàng hậu là mẹ Ngô Nhật Khánh, sau những diễn biến xấu dồn dập của chồng và con tràn đến, bà Ngô phu nhân xưa đồng thời là hoàng hậu của Đinh Tiên Hoàng đành ra khỏi Hoàng cung, lập một ngôi chùa ở ngoại thành Hoa Lư để tu hành, ngôi chùa đó có tên là Đàm Lư nhưng dân gian vẫn quen gọi là chùa Bà Ngô (nay nằm ở thôn Hoàng Long, xã Trường Yên, Hoa Lư, Ninh Bình).
Đền thờ Phất Kim thuộc quần thể di tích Cố đô Hoa Lư là một ngôi đền cổ suy tôn người phụ nữ thế kỷ X, hiền lành, trung hậu và chịu nhiều sóng gió cuộc đời; đồng thời giá trị tâm linh của ngôi đền còn thể hiện ở ý nghĩa: dù thời thế có đổi thay, thăng trầm nhưng những giá trị của cội nguồn văn hóa là mãi mãi trường tồn.
2. Công chúa Phù Dung: Giúp chồng khai hoang lập ấp
Công chúa Đinh Phù Dung là con gái của Vua Đinh Tiên Hoàng và là nhân vật lịch sử được tôn vinh tại di tích Đình làng Phù Sa thuộc phường Viên Sơn, thị xã Sơn Tây, thành phố Hà Nội và di tích Phủ Bà Chúa thờ Phù Dung công chúa ở thôn Yên Trạch, xã Trường Yên, huyện Hoa Lư, Ninh Bình. Dựa theo cuốn thần phả và 11 đạo sắc phong được lưu giữ tại đình cùng truyền thuyết của nhân dân lưu truyền, đình Phù Sa thờ Phò mã Quán Sơn cùng Công chúa Phù Dung con của Vua Đinh Tiên Hoàng.
Tương truyền, công chúa Phù Dung là con gái của Hoàng hậu Đinh Thị Tỉnh, người được tôn vinh tại đền Thánh Mẫu ở Thái Bình. Theo ngọc phả, thần tích trong đền thì Đinh Thị Tỉnh là người ở thôn Trung Sơn, xã Đông Sơn, huyện Đông Hưng, tỉnh Thái Bình. Hoàng hậu là người con gái xinh đẹp, võ nghệ tinh thông, cưỡi ngựa bắn tên thế gian khó địch nổi. Gặp thời loạn 12 sứ quân, Tỉnh Nương cùng các anh trai tham gia lập đồn trại, chiêu dụ nhân tài đánh dẹp. Đinh Bộ Lĩnh thấy Tỉnh nương nhan sắc tuyệt trần bèn lập làm Trinh Minh hoàng hậu, tước hiệu Đệ Nhị Cung Phi. Sau này, khi về triều đình Hoa Lư, Hoàng hậu Đinh Thị Tỉnh có thai, đã sinh ra công chúa Phù Dung. Khi nhà Tiền Lê thay nhà Đinh, Hoàng hậu Đinh Thị Tỉnh trở về quê hương Thái Bình. Tại đây, Bà cùng với công chúa Đinh Phù Dung và phò mã Trương Quán Sơn đã giúp dân lập ấp, sống yên ổn.
Phò mã Quán Sơn tên đầy đủ là Trương Quán Sơn, con của vị Đại thần nhà Đinh là Trương Ma Ni. Quán Sơn sinh ngày 1 tháng 5 âm lịch, dáng người khôi ngô, tuấn tú, tài năng, đức độ, tinh thông cả âm nhạc, có khí phách của người anh hùng. Chàng được Vua Đinh Tiên Hoàng kén làm Phò mã, sánh vai cùng Công chúa Đinh Phù Dung. Phò mã Quán Sơn từng được vua cha phong chức Trấn thủ tứ thành, có công giúp nước chống quân Tống xâm lược. Khi đất nước thanh bình, Phò mã Quán Sơn cùng Công chúa Phù Dung về đất Phù Sa chiêu dân lập ấp, cấp cho dân ruộng vườn, dạy dân làng nghề trồng dâu nuôi tằm, dệt vải.
3. Công chúa Ngọc Nương: Cùng mẹ dạy Trò Xuân Phả cho dân & được hoàng đế Lê Hoàn cho lập đền thờ
Công chúa Đinh Thị Ngọc là con gái của Vua Đinh Tiên Hoàng và là nhân vật lịch sử được tôn vinh tại Cụm di tích Miếu Trung – Chùa Đặng – Đền miếu Bà ở xã Văn Xá, Kim Bảng, Hà Nam. Khi Đinh Bộ Lĩnh chiêu mộ hào kiệt đi dẹp loạn 12 sứ quân đã được vợ chồng hào trưởng Dương Đỉnh, Đặng thị Kính (vốn người Đặng Xá, Kim Bảng, Hà Nam là cặp vợ chồng có của cải và uy tín ở địa phương) gả con gái tên là Dương Thị Nguyệt (Hoàng hậu Nguyệt Nương) về làm vợ và đã sinh ra con gái đầu đặt tên là Đinh Thị Ngọc (sau này là Công chúa Ngọc Nương). Đinh Bộ Lĩnh đã về Đặng Xá lập đồn trại và truyền hịch Cần Vương dẹp giặc và đã có trên 600 người ứng mộ cùng với 180 tráng đinh Đặng Xá, Đồng Lạc, Khê Vĩ. Bình được 12 sứ quân thống nhất đất nước, đón Dương Thị Nguyệt về kinh đô Hoa Lư lập làm Hoàng hậu.
Không rõ công chúa Đinh Thị Ngọc được Vua Đinh Tiên Hoàng gả cho ai trong hai vị phò mã Lưu Cơ và phò mã Trần Nguyên Thái.
Tại kinh đô Hoa Lư, Hoàng hậu Dương Thị Nguyệt được Vua Đinh giao phụ trách việc tế lễ hàng năm tại Nghè Xuân Phả ở Thanh Hóa. Bà Hoàng hậu quê Hà Nam bằng tài năng nghệ thuật của mình đã tiếp thu và truyền dạy trò Xuân Phả cho dân làng tại đền Đại Hải Long Vương (Thanh Hóa). Hiện nay Trò Xuân Phả trải qua hơn 1000 năm vẫn còn lưu giữ và trở thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Sau này khi Lê Hoàn lên ngôi Hoàng đế, đã tôn phong Đinh Tiên Hoàng, hạ sắc chỉ cho xã Đại Hoàng lập miếu thờ và truyền chỉ cho thiên hạ cứ nơi nào vua Đinh đã lập đồn trại… thì đều được rước sắc về lập đền thờ cúng. Dân làng Đặng Xá đã tới kinh thành Hoa Lư rước sắc chỉ về lập miếu để thờ tại căn cứ của Đinh Tiên Hoàng, gọi là miếu Trung. Hiện nay ở thôn Đặng Xá, xã Văn Xá di tích miếu Trung nằm gần chùa Khánh Hưng thờ Vua Đinh Tiên Hoàng cùng hoàng hậu Nguyệt Nương; gần đó là các di tích đền miếu Bà và miếu Bóng Bà thờ công chúa Ngọc Nương.
4. Công chúa Liên Hoa: Thành hoàng Trâm Nhị
Công chúa Liên Hoa là con gái Đinh Tiên Hoàng và vợ cả Đàm thị. Do công tích của mình, bà được thờ phượng ở xã Trâm Nhị, huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên.
Lúc ấy, Vạn Thắng Vương sai Lê Hoàn đi đánh Kiều Thuận ở Hồi Hồ (Phú Thọ), Nguyễn Bặc đánh Kiều Công Hãn – người ra kế sách cọc nhọn Bạch Đằng ở Bạch Hạc, Phạm Trù và Đỗ Thích đánh Nguyễn Khoan ở Vĩnh Mỗ (Vĩnh Phúc), ông đích thân dẫn Đinh Liễn và Đinh Duệ đánh Đỗ Cảnh Thạc.
Đỗ Cảnh Thạc dựa vào thành cao hào sâu chống chọi với quân họ Đinh suốt 2 năm liền. Đến năm 967, ông trúng tên tử trận nhưng đội quân của Đinh Bộ Lĩnh cũng tổn thất nặng nề. Đội quân ấy bị quân của Đỗ Cảnh Thạc bao vây, một số kỵ binh liều thoát đã chạy về Trâm Nhị xin cứu viện. Liên Hoa lập đàn cầu khẩn bách thần:
-Thân phụ thiếp họ Đinh tên Hoàn, người nước Nam. Nay vì các sứ quân chia cắt đất đai, đày đọa sinh linh, không thể ngồi yên mà nhìn vì thế dấy nghĩa binh dẹp tàn bạo, cứu muôn dân thoát khỏi vòng cơ cực lầm than. Không may bị Đỗ Cảnh Thạc vây hãm, tình thế rất nguy. Cúi xin trời đất, bách thần ám phù tế độ, giúp đỡ cha thiếp khôi phục sơn hà để cho nhật nguyệt trời Nam lại sáng. Ngày mai thiếp đem quân giải vây cho cha, vạn nhất không phá được thì cha con thiếp sẽ đánh một trận rồi sống thác với non sông. Muôn nhờ đức lớn của trời đất, thần thánh chứng minh phù hộ.
Liên Hoa nằm mơ thấy có người xưng là Hồng Vũ Đại Vương truyền rằng sẽ giúp đỡ. Có thể là do lòng thành hoặc vì tài cầm binh của bà mà chi quân của Vạn Thắng Vương được giải vây.
Sau khi Thái Bình Hoàng Đế họ Đinh lên ngôi, Liên Hoa được phê chuẩn về Trâm Nhị giúp dân, thờ thần. Bà công chúa khuyên dân làm việc thiện, cùng dân cày cấy nuôi tằm khiến cho cuộc sống nhân dân ngày càng no ấm hơn.
Năm 979, vua Đinh và Nam Việt Vương Đinh Liễn bị mưu sát. Liên Hoa và Đinh Điền Nguyễn Bặc tổ chức mai táng. Trong 100 ngôi mộ của hai cha con, ngôi mộ nào là thật thì chỉ có 3 người ấy biết.
Cơ đồ họ Đinh mất, công chúa Liên Hoa bước đi theo phong cảnh non sông. Khi đến núi Kim Nhan (huyện Anh Sơn, tỉnh Nghệ An), công chúa đã hóa. Ấy là ngày mồng 4 tháng 5.
Đến đời Lý, vua Lý Thái Tổ cầu công chúa âm phù đánh Chiêm. Sau khi chiến thắng, vua ban chiếu gia phong cho công chúa là Đức Vua Bà Công Chúa Trang Thục Thuần Mỹ Trung Đẳng Phúc Thần.
Từ đó, người dân Trâm Nhị lại mở hội tưởng niệm vào hai ngày 4 tháng 5 và 12 tháng 11 âm lịch là ngày sinh và ngày mất của bà.
Nguồn:
Việt sử – Những chuyện hay ít biết, Lê Thái Dũng, NXB Hồng Đức, 2014
