“Than ôi! Lễ phục Huy Địch, vẻ vang không kể mất còn; nấm mộ tuyền đài, trang trí sáng ngời trời đất”
Đây là vài dòng do Nguyễn Trãi viết trong tờ Chế tặng một vị Chiêu nghi khi bà được phong làm Hoàng Thái Phi, căn cứ theo sách Tang thương ngẫu lục và Ức Trai di tập.
Bên cạnh những lời khen tặng, đoạn Chế này còn đề cập đến một loại lễ phục dành cho các bậc hậu phi trong vòng tròn văn hóa Á Đông. Nó đồng thời cũng là tư liệu duy nhất tại Việt Nam ghi nhận lại sự tồn tại của loại trang phục này – Huy Địch hay Địch Y.
Căn cứ vào tờ Chế trên, có thể thấy Huy Địch là loại lễ phục được sử dụng cho Hoàng Thái Phi vào triều vua Lê Thái Tông. Theo quy chế nhà Chu (hay Chu lễ), Huy Địch là loại trang phục cao quý nhất của hậu phi và tương đương với Cổn miện của Hoàng đế, được sử dụng trong các đại lễ sách phong và hôn lễ. Dạng thức Tế phục kiêm Triều phục này đã được sử dụng vào thời Tống, Đường, Minh và cả ở Triều Tiên, Lưu Cầu.
Ở Việt Nam, tài liệu ghi chép về Huy Địch duy nhất còn sót lại chính là tờ Chế của Ức Trai tiên sinh như mình đã trích dẫn phía trên. Bên cạnh đó, không còn một tư liệu nào khác bao gồm dạng văn tự, tranh vẽ hay hiện vật sót lại để chúng ta có cái nhìn rõ ràng và cụ thể hơn về loại trang phục này.
Thế nhưng, điều đó không có nghĩa là chúng ta hoàn toàn bị mù mờ về hình dáng của nó. Huy Địch đã được sử dụng ở nhiều quốc gia với một hình dạng đại đồng mà chúng ta có thể nhận thấy bằng mắt thường. Vì vậy, giả thuyết “Huy Địch” là cái tên để gọi một loại áo cụ thể, với quy chế chặt chẽ cụ thể chứ không phải chỉ mang ý nghĩa là lễ phục là hoàn toàn có khả năng xảy ra. Bên cạnh đó, chúng ta vẫn còn những bức tượng thờ vào thời Lê Trung Hưng miêu tả các vị nữ lưu quý tộc hay Bồ Tát mà các nhà nghiên cứu có thể căn cứ vào để hình dung và phỏng đoán và dáng dấp của bộ lễ phục huy hoàng năm xưa.
Cụ thể, một bộ Địch Y hoàn chỉnh bao gồm các bộ phận chính:
- Một mũ phượng sức các hình phượng và hoa lá (thật ra ở TQ mỗi thời thì trang sức tóc đi kèm trong bộ này lại có sự biến dị nhưng mình xin được phép đề cập đến loại tiêu biểu nhất).
- Áo giao lĩnh dài màu đen (từ thời Đường về sau là xanh sẫm) thêu 12 hàng chim trĩ cùng viền cổ áo, tay áo được thêu hình rồng.
- Bên cạnh đó là các loại phục sức đi kèm như tế tất, đai ngọc, dải ngọc bội, khăn phủ tay, v.v. (tùy vào sự biến đổi ở mỗi thời kì, đất nước).
Dưới đây là hình ảnh trang phục Huy Địch được phỏng dựng bởi Vietnam Centre
Lễ phục Huy Địch phỏng dựng bởi Vietnam Centre với Địch Y xanh sẫm hình chim trĩ, phượng quan, khăn phủ tay, ngọc bội, dây thao, v.v.
Ở bộ trang phục này, có thể thấy Vietnam Centre đã giữ lại những điểm chính nhất và chung nhất của Huy Địch, tuy nhiên cũng không quên những chi tiết đầy “tiểu dị” lặp đi lặp lại trên khắp các tượng thờ vào thời Lê Trung Hưng. Cụ thể mình xin được phép trình bày ở hình sau.
Đây là một bức tượng Bồ Tát được tạc vào thời Lê Trung Hưng, tranh bên trái được minh họa bởi anh Kiet T Tran.
Đáng nói ở đây là bỏ qua sắc màu đỏ – vàng vốn là một mô-típ dễ bắt gặp trên các tượng thờ, bộ trang phục này lại có kết cấu cực kì giống Địch Y với với tầng tầng lớp áo, thường, tế tất, dây thao, v.v. Bên cạnh đó, cách búi tóc và đội mũ của tượng là một cách thức rất tiểu dị, rất Việt Nam và đã được Vietnam Centre áp dụng trong phiên bản phỏng dựng của mình. Tóc được búi cao trên đỉnh đầu và thắt lại bằng một sợi dây đỏ, hai đầu dây để rủ xuống hai bên vai, sau đó chụp lên búi tóc một cái “cài” bằng vàng. Lớp ngoài cùng là một chiếc “mũ” bằng vàng để lộ phần búi tóc ở trên chứ không che lại (để dễ hình dung thì phần mũ ngoài cùng này gần giống cái Tiara của Châu Âu á nhưng cao hơn).
Cần lưu ý rằng mặc dù vẫn có khả năng việc mũ trên đa số tượng hậu phi Việt Nam đều làm bằng vàng chỉ là ước lệ tượng trưng, nhưng theo chủ quan thì việc này vẫn có khả năng xảy ra do Việt Nam đã được biết đến với những mỏ vàng lộ thiên vô hạn từ thời Lý – Trần. Bên cạnh đó, trong khi mũ phượng vào thời Tống – Minh được sức đầy ắp trang sức kim loại thì việc phượng quan của nước ta được sức đầy vàng vẫn có thể khả thi.
Tượng phu nhân Lê Thị Đoan Trang của Quận công Trần Thế Khoa vào thời Lê Trung Hưng, ảnh được chụp bởi anh Đặng Công.
Dù đây chỉ là một bức tượng phu nhân nhưng theo mình, chiếc mũ được sử dụng trên tượng vẫn có thể là một nguồn tư liệu để tham khảo khi cần phỏng dựng phượng quan.
Trang phục Huy Địch của Hoàng hậu nhà Tống.
Trang phục Huy Địch của Vương hậu Triều Tiên.