Tháng 7 và tháng 8 là hai tháng trong năm duy nhất được đặt tên theo những nhân vật lịch sử có thật. Chắc hẳn nhiều người đã biết rằng chúng được đặt tên lần lượt theo Julius Caesar – vị tướng, nhà chính trị lỗi lạc của Cộng Hòa La Mã và Augustus – Hoàng đế đầu tiên của Đế Quốc La Mã. Tuy nhiên, nguồn gốc và sự tôn vinh của hai cái tên này lại hoàn toàn khác nhau:
Tháng 7 – July – Đăt theo tên của Gaius Julius Caesar
Tháng bảy khởi nguyên có tên là “Quintilis” hoặc “Quinctilis”, trong tiếng Latin vốn nghĩa là (Tháng) thứ Năm. Nguyên do là bởi phiên bản lịch đầu tiên của người La Mã (mà tương truyền được ban hành bởi Romulus – người sáng lập La Mã) vốn chỉ có 10 tháng, và tháng đầu tiên trong năm của họ vốn là Martius (March) – Lấy theo tên của thần chiến tranh La Mã – Mars.
Caesar là người đã cải cách – dưới sự tư vấn của nhà thiên văn Sosigenes, tạo ra “Lịch Julian” có trung bình 365,25 ngày trong năm, 12 tháng và cứ 4 năm thì có thêm 1 ngày nhuận vào cuối Tháng 2. Lịch Julian là lịch gần với (Dương) lịch hiện đại nhất cho đến khi có lịch Gregorian sửa đổi vào năm 1582.
Vào năm 44 TCN, không lâu sau khi Caesar bị ám sát, Marcus Antonius (Marc Anthony), một trợ thủ đắc lực và người ủng hộ của ông, đã ra một luật mà theo đó đổi tên Tháng Quintilis thành Tháng Julius để tôn vinh Caesar. Lý do cho việc lựa chọn này là bởi Caesar được sinh ra trong Tháng Quintilis [1]
Cái tên Julius (hoặc Iulius vì chữ J mới được phát mình ra từ thế kỉ XVI) trong Gaius Julius Caesar được chọn làm tháng, đóng vai trò là một nomen, tức là để chỉ họ, dòng họ của người La Mã. Trong xã hội La Mã, người có cùng nomen thường truy ra được cùng một tổ tiên chung. Dù sau này chỉ thị “Constitutio Antoniniana” năm 212 cấp quyền Công Dân La Mã cho một loạt người dân trong Đế Chế – thì rất nhiều người đã tự lấy những nomen nổi tiếng hoặc họ cho là trang trọng cho tên của mình – làm mất đi khả năng truy ra tổ tiên chung của nomen [2] CònCaesar là một cognomen – tức là tên thứ 3, thường là nickname, đặc điểm, chiến công hoặc chỉ một nhánh trong dòng họ. Giải thích đầy đủ cognomen rất phức tạp nên không thuộc phạm vi của bài viết.
Họ Julius (hay gens Julia) là một dòng họ quý tộc thuộc dạng lâu đời nhất ở La Mã. Dòng họ này đặc biệt ở chỗ họ tự nhận là hậu duệ của Ascanius, mà anh này là con của Aeneas, một anh hùng Thành Troy, con trai của thần Venus (phiên bản La Mã của Thần tình yêu Aphrodite) người mà sau khi thành Troy thất thủ đã tháo lui thành công và phiêu lưu đến bán đảo Ý. Sau này trong trường ca Aeneid, tác giả Virgil đã khéo léo gọi Ascanius bằng cái tên latin “Iulus” để hợp thức hóa nguồn gốc của dòng họ Julius (Julia). Caesar cũng đã nhiều lần tự mình khẳng định nguồn gốc dòng họ của ông là từ Thần Venus [3].
Theo ý kiến cá nhân của tác giả, việc đổi tên Tháng Quintilis sang Julius không chỉ có tác dụng tôn vinh một mình Caesar, mà nó còn góp phần tôn vinh cả dòng họ Julius (Gens Julia).
Tháng 8 – August – Đặt theo tên của Augustus
Tên của Tháng 8 là một trường hợp đặc biệt và khác hẳn với cách đặt tên của tháng 7. Augustus vốn không phải tên khai sinh của Hoàng Đế đầu tiên của La Mã. Ông vốn có tên là Gaius Octavius Thurinus. Trong đó Octavius là theo họ của cha ông, Thurinus là một cognomen được thêm vào tên của ông, khả năng là để tưởng nhớ đến quê hương của tổ tiên ông, hoặc để kỉ niệm chiến thắng trước nô lệ (nổi loạn) của cha ông tại Thurii [4].
Augustus là cháu họ của Julius Caesar (Bà ngoại Julia của Augustus là chị gái của Caesar). Nhưng do Caesar không có con nối dõi, ông nhận người cháu họ của mình làm con nuôi và là người thừa kế tài sản. Theo truyền thống La Mã, khi được nhận nuôi, thì Gaius Octavius Thurinus phải bỏ họ (nomen và cognomen) cũ của mình, mà thêm nomen và cognomen mới – Tức là tên vị Hoàng Đế tương lai sẽ trở thành Gaius Julius Caesar – giống y hệt người cha nuôi và đồng thời cũng là người ông nổi tiếng của mình. Có thuyết cho rằng ông thêm nomen cũOctavianus đằng sau (tức là thành Gaius Julius Caesar Octavianus) để phân biệt [5].
Caesar bị ám sát khi Octavianus mới chỉ 19 tuổi. Tuy nhiên chàng trai trẻ đã cho thấy ông không hề yếu đuối như dáng vẻ ốm yếu của mình. Có nhãn quan chính trị tuyệt vời và tính cách cẩn trọng, ông đã cùng với Mark Antony và Lepidus, hai đồng minh cũ của Caesar tạo ra “chế độ tam hùng lần hai” để đánh bại những kẻ đã ám sát cha nuôi mình trong Trận Philippi. Và sau đó, ông đã tự “dọn dẹp” cả 2 đồng minh này để trở thành người nắm quyền duy nhất ở La Mã.
Ngày 16 Tháng 1 năm 27 TCN, Viện Nguyên Lão ban cho Octavianus một cognomen có tên là Augustus, mà dịch nghĩa ra là “lừng lẫy” hoặc “đáng kính.” Trước đó Octavianus chỉ thường tự gọi mình là “Imperator Caesar” (chỉ huy Caesar – Để nói lên mối quan hệ với cha nuôi). Augustus là một cognomen rất lạ vào thời đó vì nó chưa được dùng bởi bất kỳ chính khách hoặc anh hùng La Mã nào cả – và điều này khiến cho Octavianus khác biệt với người thường [6]. Sau này khi ông mất, thì Augustustrở thành một danh hiệu thể hiện vị trí và quyền lực của các Hoàng Đế La Mã (cũng giống như từ Caesar), tuy nhiên – lúc ông còn sống thì nó chỉ là một cognomen – một dạng nickname mà Viện Nguyên Lão ban cho ông sử dụng. [7] Có chuyện kể ban đầu người ta định cho ông tên Romulus, với hàm ý ông là người khai sinh ra La Mã lần thứ hai, nhưng một vị Nguyên Lão khuyên Octavinus rằng cái tên Augustus trang trọng hơn [8].
Vào năm thứ 8 TCN, Viện Nguyên Lão lại ra một nghị quyết, theo đó đổi tên Tháng thứ Sáu (Sextilis) thành Tháng Augustus. Việc đổi tên này khác với Tháng Julius do Augustus vốn không sinh vào Tháng 8 ngày nay mà sinh vào Tháng 9. Lý do được ghi trong nghị quyết của Viện Nguyên Lão như sau [9]:
– Sextilis là tháng mà Augustus lần đầu được bầu làm Chấp Chính Quan – Tổng Tài.
– Sextilis là tháng mà các quân đoàn La Mã (legions) ở Janiculum, Ý, ủng hộ Augustus.
– Sextilis là tháng mà Alexandria thất thủ, Ai Cập bị chiếm, sáp nhập vào La Mã, đồng thời Marc Anthony và Nữ vương Ai Cập Cleopatra tự vẫn, dẫn tới kết thúc nội chiến La Mã.
– Sextilis là tháng mà Augustus khải hoàn 3 lần (triple triumph) ở Rome (mừng 3 chiến thắng tại Ai Cập, Illyricum và trận Actium).
Như vậy, Tháng 8 được đặt theo tên – cognomen của Augustus do nó gắn với nhiều sự kiện quan trọng trong đời ông.
Sau này, cũng có thêm nhiều cố gắng để thay đổi tên của các tháng thành tên Hoàng Đế La Mã: Ví dụ như Tiberiusm, người kế nhiệm Augustus, từng được đề nghị đổi tên Tháng 9 thành tên mình, nhưng ông này từ chối [10] .
Caligula từng đổi tên Tháng 9 thàng “Germanicus” như cognomen của bố mình và của chính mình; Nero đổi tên tháng 4 thành “Neroneus”, tháng 5 là “Claudius” và tháng 6 là “Germanicus”; Domitian đổi tên tháng 9 thành “Germanicus” và tháng 10 là “Domitianus”; Commodus còn kinh khủng hơn khi đổi tên cả 12 tháng theo ý mình [11]. Nhưng vì những vị Hoàng Đế này đều không được lòng Viện Nguyên Lão, quân đội hoặc người dân, nên những thay đổi của họ không tồn tại được lâu. Chỉ có tên tuổi của Caesar và Augustus là trường tồn với thời gian!
Giải ảo:
– Như vậy là Lịch La Mã vốn chỉ có 10 tháng? => Không phải. Phiên bản đầu tiên do Romulus nghĩ ra có 10 tháng, nhưng sau đó (theo truyền thuyết), người kế nhiệm ông là Numa Pompilius đã bổ sung thêm hai tháng Ianuarius và Februarius, nâng tổng số lên 12 Tháng.
– Vậy là tên của các tháng sẽ bị lệch? => Đúng vậy. Ban đầu ở phiên bản 10 tháng thì năm tháng cuối sẽ là Quintilis (thứ 5), Sextilis (thứ 6), September (thứ 7), October (thứ
, November (Thứ 9), December (thứ 10). Với sự bổ sung của 2 tháng và sự đổi tên của Quintilis và Sextilis, thì Tháng 9 đến Tháng 12 ngày nay sẽ lệch so với tên gốc của chúng là 2 tháng.
– Caesar và Augustus tự ra lệnh đổi tên các tháng theo ý mình? => Không phải, Caesar được Marc Anthony tưởng nhớ bằng cách đổi tên, còn Augustus có một sắc lệnh của Viện Nguyên Lão.
– Caesar và Augustus tự rút bớt 2 ngày ở tháng 2 khiến để thêm vào các tháng của mình => Không phải, từ trước khi lịch Julian ra đời thì 2 tháng Quintilis (Julius), Sextilis (Augustus) vốn đã có 31 ngày. Đây chỉ là một truyền thuyết đô thị.
– Ngày đầu năm bắt đầu từ Mùng 1 Tháng 1 có nguyên nhân từ người La Mã? => Đúng vậy! Tháng 3 là thời điểm bắt đầu năm mới ở La Mã. Tuy nhiên vị trí này được chuyển sang cho Tháng 1 vào năm 153 TCN. Lý do là bởi lúc này ở Tỉnh Hispania của La Mã (tương ứng Tây Ban Nha- Bồ Đào Nha ngày nay), có một cuộc nổi loạn, và Viện Nguyên Lão La Mã muốn bổ nhiệm một Chấp Chính Quan – Tổng Tài (Consulship) mới để tiến hành đánh dẹp nổi loạn. Vì cần phải phản ứng ngay lập tức, nên nhiệm kỳ Chấp Chính Quan được chuyển sang bắt đầu từ ngày Mùng 1 Tháng 1 – mà trước đó vốn bắt đầu từ Mùng 1 Tháng 3 (năm mới). Việc này được chính thức hóa khi Lịch Julian ra đời và áp dụng vào năm 45 TCN.
[1] Macrobius, Saturnalia, 1.12.34.
[2] Benet Salway, “What’s in a Name? A Survey of Roman Onomastic Practice from c. 700 B.C. to A.D. 700”, in Journal of Roman Studies, vol. 84, pp. 124–145 (1994).
[3] Livy, The History of Rome, Book 1, 3 và Suetonius, Divus Julius, 6.
[4] Suetonious, The Life of Augustus, The Lives of the Twelve Caesars, 7.2.
[5] Dù vậy chưa có bằng chứng nào cho thấy ông tự gọi mình là Octavianus. Ngày nay phần lớn mọi người dùng tên Octavianus để gọi tên gốc của ông.
[6] F. J. Haverfield, The Name Augustus, Journal of Roman Studies Vol. 5 (1915), p249‑250.
[7] Augustus rất thận trọng, ông biết rõ dân La Mã (và Viện Nguyên Lão) vô cùng ghét bị cai trị bởi một vị vua hay nhà độc tài. Nên ngoài mặt ông luôn tỏ ra ủng hộ chế độ Cộng Hòa và trao mọi quyền hành cho Viện Nguyên Lão. Ông cũng không bao giờ tự xưng là “Vua,” “Hoàng Đế,” hay nhận chức Nhà Độc Tài (Dictator – vốn là một danh hiệu có thực). Mà ông chỉ xưng là Imperator (Chỉ huy) hoặc là “Princeps Civitatis” vốn có nghĩa là “người công dân đứng đầu”. Các Hoàng Đế đầu tiên của La Mã cũng đều theo bước ông – Dù sau này những từ như Imperator, Augustus hay Caesar đều dùng để chỉ quyền lực Hoàng Đế.
[8] Suetonious, The Life of Augustus, The Lives of the Twelve Caesars, 7.2.
[9] Macrobius, Saturnalia, 1.12.35.
[10] và [11] Xem Suetonious, The Lives of the Twelve Caesars.
