Zarathustra và Tôn giáo Iran

Việc nghiên cứu tôn giáo Iran chứa đầy những ngạc nhiên và cả những thất vọng. Chúng tôi tiếp cận chủ đề với sự quan tâm sôi nổi nhất, vì chúng tôi đã tìm hiểu trước về sự đóng góp của người Iran đối với sự hình thành tôn giáo của phương Tây. Nếu như khái niệm về thời gian chu kỳ được thay thế bởi thời gian tuyến tính đã trở nên quen thuộc với người Do Thái, thì hàng loạt những ý tưởng tôn giáo đã được khám phá, tái định giá hay hệ thống hóa tại Iran. Lấy 1 ví dụ về việc quan trọng nhất: sự kết nối vài hệ thống nhị nguyên (nhị nguyên vũ trụ, đạo đức, tôn giáo); thần thoại về đấng cứu thế; học thuyết về những xác chết hồi sinh; và rất có thể là 1 số thần thoại Ngộ giáo; cuối cùng là thần thoại về Magus được xây dựng lại vào thời Phục Hưng bởi cả những nhà Tân Platon Italy và Paracelus hay John Dee.

Tuy nhiên, ngay khi những người không chuyên tiếp cận nguồn tài liệu, họ sẽ thấy thất vọng và thấy trở ngại bởi vì ¾ kinh Avesta cổ đã bị thất lạc. Trong những văn bản được bảo tồn, có lẽ chỉ có các gatha, được cho là viết bởi Zarathustra, là có thể mê hoặc những người không chuyên. Nhưng việc hiểu được những bài thơ đánh đố này chưa thu được những sự khẳng định chắc chắn. Phần còn lại của kinh Avesta hiện tại, và đặc biệt là những cuốn sách Pahlavi được biên soạn vào khoảng giữa thế kỷ thứ 4 và thế kỷ thứ 5, được đặc tính hóa với sự khô khan, đơn điệu, và vô vị. Kinh Vệ Đà, Áo Nghĩa Thư và thậm chí là Phạm Thư không bao giờ đem đến nỗi thất vọng này.

Tuy thế, những ý tưởng thỉnh thoảng vẫn có thể được giải mã trong các gatha, dù phần lớn chúng chìm trong đống hổ lốn của phần văn lễ nghi và bình giải.

Về đóng góp của Zarathustra thì có những quan điểm khác nhau. Một bên thì cho rằng Zarathustra là một nhân vật lịch sử, một nhà cải cách tôn giáo truyền thống dân tộc, một tôn giáo được chia sẻ với người Ấn-Iran vào thiên niên kỷ thứ 2 trước công nguyên. Bên khác thì lại cho rằng tôn giáo của Zarathustra chỉ đại diện một khía cạnh của tôn giáo Iran, đó là Bái Hỏa giáo với việc tôn thờ Ahura Mazda, những tác giả theo quan điểm này không những phủ nhận việc “cải cách” mà còn từ chối cả tính lịch sử của Zarathustra.

Rồi chúng ta sẽ thấy việc một nhân vật lịch sử như Zarathustra bị biến đổi thành một hình mẫu của những tín đồ là bình thường. Sau vài thế hệ thì ký ức tập thể không còn bảo tồn được một tiểu sử chân thực của một nhân vật xuất chúng; cuối cùng ông ta trở thành một khuôn mẫu chỉ biểu thị những đức hạnh trong công việc, minh họa bởi những sự kiện tiêu biểu mang tính mô hình của hình mẫu mà ông hóa thân. Điều này không chỉ đúng cho Phật Cồ Đàm hay Jesus Christ mà còn cả cho những nhân vật ít có tầm ảnh hưởng hơn. Tuy thế, vẫn có khi các gatha chứa đựng những chi tiết tự truyện, sống sót qua quá trình thần thoại hóa, xác minh tính lịch sử của tác giả Zarathustra.

Có những đề xuất cho rằng hoạt động của Zarathustra nên đặt ở khoảng năm 1000 – 600 năm trước công nguyên. Cuộc đời Zarathustra có thể đặt vào giữa năm 628 đến 551 trước công nguyên nếu chấp nhận truyền thuyết Mazda nói về “258 năm trước Alexander.” Phân tích ngôn ngữ học đưa ra kết luận rằng nhà tiên tri sống ở phía đông của Iran, có thể là Chorasmia hoặc Bactria.

Theo truyền thống, ông là 1 zaotar, nghĩa là một thầy hiến tế và hát xướng. Ông thuộc về bộ lạc Spitama, những người chăn ngựa; cha ông là Pourusaspa. Zarathustra có vợ và 2 con, nhà ông nghèo.

Cộng đồng mà ông rao giảng thông điệp gồm những người chăn nuôi tại chỗ với các tù trưởng gọi là kavi, và các thầy tế gọi là karapan (nhẩm tụng) và usig (dâng tế). Zarathustra không ngần ngại tấn công những thầy tế bảo vệ truyền thống Aryan này nhân danh Ahura Mazda, và ông sớm phải chốn chạy trước những phản ứng dội lại. Ông tị nạn cùng Vishtaspa, một tù trưởng của tộc Fryana được ông cải đạo, sau này trở thành bạn và người bảo vệ ông.

Nhà tiên tri được vây quanh bởi một nhóm bạn bè và môn đệ, được gọi là “những kẻ nghèo,” “những người bạn,” “những người biết,” “các liên hiệp.” Ông thúc giục những người đồng hành “vũ trang để đánh đuổi” kẻ thù, những “kẻ hung ác.” Đội quân Zarathustra này bị chống đối bởi “những xã hội con người.” Zarathustra tấn công dữ dội những kẻ hiến tế trâu bò; kiểu huyết tế này là nét riêng của giáo phái những xã hội con người.

Chúng ta hãy xem xét bản chất chân thực và đầy đam mê của các gatha. Với sự cấp bách và căng thẳng tồn tại, Zarathustra hỏi vị Thần của ông: ông xin ngài dạy ông những bí mật về nguồn gốc vũ trụ, hé lộ cho ông tương lai và cả số phận của những kẻ truy bắt và kẻ hung ác. Zarathustra muốn biết “ai chỉ định đường đi cho mặt trời và các vì sao,” “ai cố định mặt đất phía dưới, bầu trời và những đám mây để chúng không rơi xuống.” Ông muốn biết làm thế nào mà linh hồn ông “đã đến với Cái Tốt, lại bị tước đoạt?” và “làm sao để chúng con loại bỏ tà ác”, “Làm sao con giao cái ác đến với bàn tay của công lý?” Ông yêu cầu “những dấu hiệu nhìn thấy được” và “lời nói của ông sẽ hiệu nghiệm.” Ông cũng thêm vào “Liệu con có nên thu phí cho Công lý, 10 ngựa cái với 1 ngựa đực, và 1 lạc đà đã hứa cho con, hỡi Đấng Khôn Ngoan?” Ông cũng không quên hỏi về hình phạt cho người không trả công ông.

Sự trừng phạt những kẻ hung ác và phần thưởng cho những người đức hạnh ám ảnh Zarathustra. “Hình phạt nào cho hắn, người đem đế chế cho những kẻ bất lương hung ác?” Ông thiếu kiên nhẫn khi thấy thành viên của những xã hội con người tiếp tục hiến tế trâu bò và uống haoma với sự miễn tội. Ông hy vọng có thể làm mới “đời này,” và hỏi Ahura Mazda liệu công bằng có chinh phục kẻ xấu xa ngay bây giờ. Đôi khi chúng ta thấy ông lưỡng lự, âu sầu, khiêm nhường, muốn biết ý muốn của vị Thần cụ thể hơn: “Mệnh lệnh của ngài là gì? Ngài sẽ có cái gì như ngợi ca, như tôn thờ?”

Thật khó mà nói rằng sự hiện diện của rất nhiều chi tiết cụ thể trong phân đoạn đáng kính nhất của kinh Avesta lại không đại diện cho hồi ức của một nhân vật lịch sử. Đúng là những yếu tố thần thoại chiếm phần lớn trong tiểu sử sau này, nhưng như chúng ta đã nói, đó là một quá trình đã không còn lại lẫm gì, biến một nhân vật lịch sử thành một hình mẫu. Một thánh ca ca ngợi sự sinh ra nhà Tiên Tri với thuật ngữ kiểu cứu thế: “Lúc ông sinh và suốt thời gian ông lớn lên nước và cây cối vui mừng, lúc ông sinh và suốt thời gian ông lớn lên nước và cây cối sinh trưởng.” Và “do đó Bái Hỏa giáo tốt đẹp sẽ phát tán qua 7 lục địa.”

Những văn bản sau này nhấn mạnh vào tiền kiếp trên trời của Zarathustra. Ông sinh ra tại “điểm giữa của lịch sử” và “trung tâm của thế giới.” Khi người mẹ nhân được xvarenah (vinh quang) của Zarathustra, bà được bao bọc trong quầng sáng lớn khiến “ngôi nhà như làm từ lửa.” Chất liệu của cơ thể ông được tạo ra trên thiên đường, rơi xuống cùng mưa rồi mọc lên cùng những cây đã được 2 con bò của cha mẹ ông ăn, chúng chuyển qua sữa và trộn với haoma, bố mẹ ông uống và thu thai ông. Trước khi ông sinh, Ahriman và các dev cố làm ông chết nhưng bất thành. Trước khi ông sinh 3 ngày, ngôi làng tỏa sáng chói lọi khiến người ta tưởng nó bị cháy và bỏ đi. Khi quay lại, họ thấy 1 đứa trẻ phát sáng. Theo truyền thuyết Zarathustra cười khi sinh ra. Ông đã được sinh ra ngay trước khi các dev tấn công, và ông đã đuổi chúng bằng công thức thiêng của Bái Hỏa. Vượt lên trở ngại, đây rõ ràng là dặc điểm của thụ pháp.

Ánh sáng siêu nhiên và những trận chiến chống lại ác quỷ là 2 mô-tip đặc trưng của Bái Hỏa giáo được lặp lại liên tục. Kinh nghiệm về ánh sáng bí ẩn và “viễn ảnh” xuất thần cũng được thấy ở Ấn Độ, nơi họ sẽ có một tương lai vĩ đại. Đối với cuộc chiến chống ác quỷ, hay những lực lượng tà ác, sẽ tiếp tục trở thành nghĩa vụ quan trọng của tín đồ Bái Hỏa.

Quay lại với thông điệp gốc của Zarathustra, một câu hỏi đặt ra là chỉ tìm kiếm nó trong các gatha hay còn được phép dùng những bản kinh Avesta sau này?

Điều cần thiết là làm sáng tỏ kiểu trải nghiệm tôn giáo đặc trưng của Zarathustra. Nyberg tin rằng ông có thể so sánh điều này với sự xuất thần điển hình của các shaman Trung Á. Giả thuyết của ông bị từ chối nhưng gần đây Widengren đã giới thiệu lại nó tiết chế hơn và thuyết phục hơn. Ông dẫn chứng những truyền thuyết theo đó Vishtaspa đã dùng cây gai để xuất thần: trong khi cơ thể nằm ngủ, linh hồn ông du hành tới thiên đường. Thêm vào đó, theo truyền thuyết Avesta, Zarathustra được tin là tự “thả mình vào trạng thái xuất thần.” Chính trong trạng thái này mà ông nhận được các viễn ảnh và nghe được lời Ahura Mazda. Mặt khác, có khả năng hát hò đóng 1 vai trò trong giáo phái nếu chúng ta xem xét nghĩa của từ thiên đường, garo demana – nghĩa là “ngôi nhà hát hò.” Các shaman cũng đạt trạng thái xuất thần bằng cách hát trong thời gian dài. Một vài ám chỉ đến thụ pháp shaman – liên quan đến cắt đứt cơ thể và làm mới nội tạng – chỉ được tìm thấy ở những văn bản về sau mà có thể bị ảnh hưởng từ bên ngoài (Trung Á, hay dẫn xuất từ chủ nghĩa hỗn tạp Hy Lạp hóa, đặc biệt là những tôn giáo Thần Bí).

Có thể thừa nhận rằng Zarathustra quen thuộc với những kỹ thuật shaman Ấn-Iran, và dường như không có truyền thống nào để giải thích việc Vishtaspa xuất thần bằng cây gai. Nhưng những xuất thần và viễn ảnh ghi lại trong các gatha và đâu đó trong kinh Avesta không cho thấy 1 cấu trúc shaman. Sự xúc động viễn ảnh của Zarathustra đem ông đến với những loại tôn giáo khác. Hơn nữa, mối liên hệ của ông với vị Thần của mình, và những thông điệp ông không ngừng tuyên bố không hề có liên hệ gì với phong cách shaman. Dù Zarathustra trưởng thành trong một môi trường tôn giáo nào, dù vai trò của xuất thần là gì, xuất thần shaman cũng không đóng một vai trò trung tâm trong Bái Hỏa giáo. Rồi chúng ta sẽ sớm thấy, “trải nghiệm bí ẩn” Bái Hỏa giáo là kết quả của một thực hành nghi lễ được khai sáng bởi hy vọng mạt thế.

—————————————–

Link các phần khác (ở cuối bài):