Nhắc lại chương trình Ngữ văn thời Phổ thông, chắc các bạn đã học qua nhiều thể thơ, chẳng hạn như thể thơ Lục bát, Thất ngôn bát cú, Song thất lục bát, … và mình chắc rằng cho đến nay nhiều bạn vẫn còn ám ảnh khi bị bắt phải học thuộc lòng những bài thơ này, vì mình cũng là người có nỗi ám ảnh đó.
Sau này, mình có dịp coi mấy clip về rap trên mạng, lắng nghe mấy rapper gieo vần 2, vần 3, đảo vần, mình bắt đầu cảm nhận sự hay ho của tiếng Việt. Có lần, mình đọc được một bài thơ viết theo thể Thất ngôn bát cú với 8 cách đọc khác nhau, khác với những bài thơ trong sách giáo khoa thường chỉ có một cách đọc từ trái sang phải và từ trên xuống dưới. Bài thơ có tựa đề “Cảnh xuân”, và 8 cách đọc đó là
Cách 1. Đọc từ trái sang phải, từ trên xuống dưới
Ta mến cảnh xuân ánh sáng ngời
Thú vui thơ rượu chén đầy vơi
Hoa cài giậu trúc cành xuân biếc
Lá quyện hương xuân sắc thắm tươi
Qua lại khách chờ sông lặng sóng
Ngược xuôi thuyền đợi bến đông người
Xa ngân tiếng hát đàn trầm bổng
Tha thướt bóng ai mắt mỉm cười
Cách 2. Đọc từ phải sang trái, từ dưới lên trên
Cười mỉm mắt ai bóng thướt tha
Bổng trầm đàn hát tiếng ngân xa
Người đông bến đợi thuyền xuôi ngược
Sóng lặng sông chờ khách lại qua
Tươi thắm sắc xuân hương quyện lá
Biếc xanh cành trúc giậu cài hoa
Vơi đầy chén rượu thơ vui thú
Ngời sáng ánh xuân cảnh mến ta
Cách 3. Đọc như cách 1, nhưng ta bỏ 2 từ đầu ở mỗi câu thơ
Cảnh xuân ánh sáng ngời
Thơ rượu chén đầy vơi
Giậu trúc cành xanh biếc
Hương xuân sắc thắm tươi
Khách chờ sông lặng sóng
Thuyền đợi bến đông người
Tiếng hát đàn trầm bổng
Bóng ai mắt mỉm cười
Cách 4. Đọc từ phải sang trái, từ dưới lên trên, bỏ 2 từ cuối ở mỗi câu thơ
Mắt ai bóng thướt tha
Đàn hát tiếng ngân xa
Bến đợi thuyền xuôi ngược
Sông chờ khách lại qua
Sắc xuân hương quyện lá
Cành trúc giậu cài hoa
Chén rượu thơ vui thú
Ánh xuân cảnh mến ta
Cách 5. Đọc từ phải sang trái, mỗi câu bỏ ba từ đầu
Cười mỉm mắt ai
Bổng trầm đàn hát
Người đông bến đợi
Sóng lặng sông chờ
Tươi thắm sắc xuân
Biếc xanh cành trúc
Vơi đầy chén rượu
Ngời sáng ánh xuân
Cách 6. Đọc từ trái sang phải, mỗi câu bỏ 3 từ cuối
Ta mến cảnh xuân
Thú vui thơ rượu
Hoa cài giậu trúc
Lá quyện hương xuân
Qua lại khách chờ
Ngược xuôi thuyền đợi
Xa ngân tiếng hát
Tha thướt bóng ai
Cách 7. Đọc từ trái sang phải, mỗi câu bỏ 4 từ đầu
Ánh sáng ngời
Chén đầy vơi
Cành xanh biếc
Sắc thắm tươi
Sông lặng sóng
Bến đông người
Đàn trầm bổng
Mắt mỉm cười
Cách 8. Đọc từ dưới lên trên, mỗi câu bỏ bốn từ cuối
Bóng thướt tha
Tiếng ngân nga
Thuyền xuôi ngược
Khách lại qua
Hương quyện lá
Giậu cài hoa
Thơ vui thú
Cảnh mến ta
Cả 8 cách đọc đều cho ra 8 bài thơ có nghĩa, thú vị phải không nào? Theo mình, để có thể sáng tác ra bài thơ như vầy đòi hỏi thi sĩ phải có vốn từ vựng tiếng Việt phong phú, cũng như khả năng xài từ, gieo vần tinh tế. Ta có nhiều cách đọc thơ thuận nghịch độc, ví dụ như:
Ðọc xuôi
Ðọc ngược
Bỏ 2 từ đầu đọc xuôi
Bỏ 2 từ đầu đọc ngược
Bỏ 2 từ sau đọc xuôi
Bỏ 2 từ sau đọc ngược
Bỏ 3 từ đầu đọc xuôi
Bỏ 3 từ đầu đọc ngược
Bỏ 4 từ đầu đọc xuôi
Bỏ 4 từ đầu đọc ngược
Bỏ 3 từ đầu, lấy từ 5 đảo làm 4 – đọc xuôi
Bỏ 3 từ cuối, lấy từ 3 đảo làm 4 – đọc ngược
Ghép chéo câu thơ đọc xuôi
Ghép chéo câu thơ đọc ngược
Còn thể thơ Lục chuyển hồi văn, ta có thể đọc theo một số cách sau:
Ðọc xuôi
Ðọc ngược
Bỏ 2 chữ đầu đọc xuôi
Bỏ 2 chữ đầu đọc ngược
Bỏ 2 chữ sau đọc xuôi
Bỏ 2 chữ sau đọc ngược
Một trong những nhà thơ có khả năng sáng tác ra thơ lục chuyển hồi văn chính là Hàn Mặc Tử, ví dụ như bài Đi thuyền
Cách 1. Đọc xuôi
Bèo trôi nước giợn sóng mênh mông
Cỏ mọc bờ xa bóng liễu trông
Chèo vững thiếp qua vời khổ hải
Chí bền chàng đến vận trung không
Theo lần nguyệt xế mây mờ mịt
Hoạ đáp thông reo trống não nồng
Neo thả biết đâu nơi định trước
Bèo trôi nước giợn sóng mênh mông
Cách 2. Đọc ngược
Mông mênh sóng giợn nước trôi bèo
Trước định nơi đâu biết thả neo
Nồng não trống reo thông đáp họa
Mịt mờ mây xế nguyệt lần theo
Không trung vận đến chàng bền chí
Hải khổ vời qua thiếp vững chèo
Trông liễu bóng xa bờ cỏ mọc
Mông mênh sóng giợn nước trôi bèo
Thú vị đúng không nhỉ? Những cách còn lại thì mình để cho các bạn tự khám phá nha.
Để viết 1 bài thơ có 8 cách đọc đã đòi hỏi trình độ văn thơ nhất định, thì những vị thi sĩ thời phong kiến, thời văn thơ phát triển cực thịnh, còn ‘kinh khủng’ đến nhường nào.
Vua Thiệu Trị, vị hoàng đế thứ ba của nhà Nguyễn nước Đại Nam, nổi tiếng với vốn văn chương uyên bác. Lúc sinh thời, ngài từng sáng tác bài thơ “Vũ trung sơn thủy” (Non nước trong mưa) và “Phước viên văn hội hương dạ mạn ngâm” (Đêm thơ ở phước Viên). Cả hai bài thơ không viết theo lối thường mà trình bày theo kiểu “hồi văn kiêm liên hoàn” với năm vòng tròn đồng tâm, mỗi vòng tròn có một số chữ, nhìn giống trận đồ bát quái như hình dưới đây. Mỗi bài thơ tổng cộng có 56 chữ, bằng số chữ một bài thơ thất ngôn bát cú. Hai bài thơ được đọc theo cách lấy câu, hay chữ ở một vị trí nào đó làm đầu câu, đầu chữ đều có thể tiếp nối liên tục thành một bài thơ theo cách thức mới. Bản thân ngài không đưa ra lời giải cho hai bài thơ mà chỉ gợi ý về cách đọc và thách các quan đại thần tìm ra 64 cách đọc trong mỗi bài thơ đó.
Năm 1972, trên tạp chí của Hội Nghiên cứu Đông Dương, Pierre Daudin, một học giả phương Tây, đã giải ra 12 bài thất ngôn bát cú. Năm 1995 nhà nghiên cứu Hán Nôm Nguyễn Tân Phong tìm ra đúng 64 cách. Năm 1998, Giáo sư Nguyễn Tài Cẩn tìm thêm 64 cách nữa, tức là tới 128 bài trên một bài thơ. Theo thống kê, trong 128 bài thơ con thì có 64 bài thất ngôn bát cú (bảy chữ tám câu) và 64 bài bao gồm các thể thất ngôn tứ tuyệt (bảy chữ bốn câu), ngũ ngôn tứ tuyệt (năm chữ bốn câu), ngũ ngôn bát cú (năm chữ tám câu).
Ví dụ phiên âm chữ Hán của một cách đọc:
Loan hoàn vũ hạ giang triều tấn
Trướng dật phong tiền ngạn biện thanh
Sơn tỏa ám văn thôi trận trận
Lãng sinh khiêu ngọc địch thanh thanh
Sàn sàn thủy giản đài tư nhuận
Dụng dụng ba chân liễu mậu vinh
Nhàn diếu nhất chu ngư dật tấu
Hướng lâm song tiễn yến phí khinh.
…
Dịch thơ tiếng Việt:
Dồn mưa nước cuộn triều dâng ngập
Lộng gió sông dào bến biếc xanh
Non phủ kín mây tuôn tới tấp
Sóng khêu thưa giọt gõ lanh canh
Lan man suối trải rêu tươi mập
Sóng sánh cồn vươn cỏ tốt xanh
Nhàn thoáng một câu, thuyền nhẹ tắp
Dóng rừng dăng kéo én bay nhanh.
…
Chuyển thành thơ 5 chữ bằng cách bó hai chữ đầu mỗi câu:
Nước cuộn triều dâng ngập
Sông dào bến biếc xanh
Kín mây tuôn tới tấp
Thưa giọt gõ lanh canh
Suối trải rêu tươi mập
Cồn vươn cỏ tốt xanh
Một câu, thuyền nhẹ tắp
Dăng kéo én bay nhanh.
…
Từ bản dịch đầu đọc ngược lại và đảo vế:
Xanh bến biếc dào sông gió lộng
Ngập triều dâng cuộn nước mưa dồn
Canh lanh gõ giọt thưa khêu sóng
Tấp tới tuôn mây kín phủ non
Xanh tốt cỏ vươn cồn sánh sóng
Mập tươi rêu trải suối man lan
Nhanh bay én khó dăng rừng dáng
Tắp nhẹ thuyền câu một thoáng nhàn.
