Nó mang lại cảm giác thỏa mãn lúc ban đầu – nhưng rồi mọi chuyện dần xấu đi
Tác giả: Angela Lashbrook
————————————
“Tôi nghĩ rằng mình nghiện những đợt giảm giá của Steam.”
Ý kiến trên, của người dùng có tên PM_ME_YOUR_BREAKFAST trên trang chủ đề về Steam của Reddit, rất dễ để nhận được sự cảm thông. Rất đơn giản – đôi lúc quá mức – để sở hữu một số lượng lớn hàng hóa ảo, đặc biệt là khi chúng được giảm giá. (Trong trường hợp của Steam, thì gần như lúc nào cũng có hàng tá trò chơi đang giảm giá.) Việc này không dừng lại ở trò chơi điện tử mà lan sang cả sách điện tử và ứng dụng điện thoại.
“Tôi thường khá cân nhắc khi mua sắm,” một trợ lý văn học sống tại Reading, Pennsylvania đã nói với tôi. “Nhưng với sách trên Kindle… Do không phải nghĩ về chuyện vận chuyển, sắp xếp không gian trưng bày, thêm cả việc giá rẻ hơn sách giấy. Tôi có khi đã mua đến 8 quyển trong một ngày.”
Đối với vài người, thói quen phiền toái và tốn kém này có thể trở thành một vấn đề trầm trọng. Hội chứng mua sắm cưỡng bức được công nhận là một hành vi gây nghiện, ngang hàng với những vấn đề tương tự như nghiện cờ bạc hoặc trò chơi điện tử. Việc xếp loại những hành vi này vào nhóm gây nghiện hay là các thói quen gây hại hiện vẫn đang có nhiều tranh cãi, và mua sắm cưỡng bức chưa được công nhận chính thức là một loại bệnh trong danh sách DSM-5, công cụ chuẩn đoán bệnh tâm lý được hiệp hội chuyên gia tâm lý Hoa Kỳ phát hành. Nhưng đã có những bằng chứng cho thấy những người phải chịu đựng hội chứng này, theo nhiều cấp độ, thường cảm thấy tội lỗi, lo lắng và dẫn đến kết cục gặp khó khăn tài chính. Và khi mà chi phí được giảm thiểu – chẳng hạn như những trò chơi được giảm giá còn 5$ hay sách còn 2.99$ – đã khiến cho nhiều người bị cuốn vào vòng xoáy mua sắm, để cuối cùng sở hữu hàng trăm thậm chí hàng nghìn trò chơi không được sờ đến, sách không được đọc và những loại hàng hóa ảo khác đang đóng bụi trong ổ cứng hoặc trong Kindle.
Theo một thống kê, từ 5% đến 8% người Mỹ đang mắc phải hội chứng mua sắm cưỡng bức. Một nghiên cứu vào năm 2014trên hơn 200 sinh viên ở Paris đã cho thấy có 16% mắc phải hội chứng này. Các đối tượng tham gia phần lớn đều chọn mua sắm trên mạng bởi vì có nhiều lựa chọn và sự thỏa mãn tức thời đến từ việc nhấn nút “Mua”.
Mua sắm cưỡng bức thường đi kèm với những bệnh tâm lý khác. Tương tự như với 96% số người mắc bệnh nghiện mua sắm thường cảm thấy lo lắng, trầm cảm, và phải chịu đựng hội chứng bùng nổ gián đoạn, trong đó người bệnh sẽ trải qua những cơn giận dữ đột ngột và cao độ. Nhưng phần lớn chúng ta khó có thể từ chối những đợt giảm giá hàng hóa ảo bởi vì vấn đề chưa trầm trọng đến mức bị coi là một loại bệnh. Thay vào đó, nó trở thành một thói quen phiền toái, tốn kém, nhiều khả năng để lại hậu quả mà dần dần sẽ trở nên không thể kiểm soát nếu không có biện pháp ngăn ngừa.
Michael, đã được ẩn danh do sự kỳ thị việc thu tiền trong trò chơi điện tử, đã mua rất nhiều các vật phẩm trang trí nhân vật trong League of Legends cho đến nay là 9 năm. Nó bắt đầu rất chậm, nhưng rồi anh dần trở thành “cá voi”, một cụm từ được mượn từ bên cờ bạc để nói về những người đã bỏ nhiều tiền vào trò chơi điện tử. Hiện tại, anh sở hữu 120 vật phẩm, mà chỉ sử dụng có 20 đến 25 trong số này năm ngoái. Anh không cảm thấy hối hận – dù sao thì chúng cũng khá rẻ, nằm trong khoảng từ 5$ đến 15$ – và anh không tiêu tiền thêm cho những trò khác.
“Tôi cảm thấy mãn nguyện tương tự như những người có những đam mê khác sẽ tiêu tiền vào thứ họ thích – đó là cách để thể hiện sự đầu tư của bản thân,” Michael nói. “Một điều quan trọng nữa là có một sức ép phải sở hữu vật phẩm trong trò chơi cực lớn đến từ cộng đồng.”
Nói chung, sức ép từ cộng đồng là nguyên nhân chính khiến con người mua sắm. Một khảo sát về mua sắm cưỡng bức vào năm 2016 trên những trang web giảm giá như Groupon cho kết luận rằng sức ép từ cộng đồng là nguyên nhân chính, và nó được những người mắc chứng mua sắm cưỡng bức cảm nhận rất rõ. Sức ép này, được định nghĩa bởi nghiên cứu, được nhân rộng vượt ra ngoài cộng đồng người mua sắm qua những chỉ số trên những trang web bán hàng như các báo cáo về số người đã mua, thể hiện sự yêu thích dành cho hàng hóa đến khách hàng.
Amazon và Steam không hiển thị số người đã mua sách hay trò chơi khi giảm giá, nhưng sự yêu thích được thể hiện theo cách khác. Sách Kindle có những bảng sách bán chạy và ý kiến người đọc, trong khi Steam thì có những mục cộng đồng cho thấy những người trong danh sách bạn của người dùng đang chơi trò nào, cũng như có bao nhiêu người đang chơi nó trong cùng một thời điểm. Và nếu như mà tất cả bạn bè của bạn đang đọc Daisy Jones and the Six hoặc chơi Mortal Kombat 11, thì làm sao bạn có thể không mua khi nó đang được giảm giá?
Steam và Kindle – cũng như những nhà bán lẻ khác – đồng thời cũng đặt giới hạn thời gian cho các đợt giảm giá để thúc đẩy người mua. Steam đặt đồng hồ đếm từng giây lên những trò chơi đang được giảm giá cho đến khi chúng trở lại giá trước khi giảm. Trong một bài viết trên The Psycology of Video Games, thì đây là một dạng của hiệu ứng khan hiếm, được giới thiệu chi tiết trong nghiên cứu năm 1975 về cảm nhận của con người đối với bánh quy. Một lọ được để đầy bánh quy, trong khi một lọ khác thì đã gần hết. Những người tham gia nói rằng bánh quy từ lọ gần hết ăn ngon hơn, mặc dù bánh ở cả 2 lọ giống nhau. Các đợt giảm giá hoạt động theo cách tương tư: một quyển sách trên Kindle được giảm giá chỉ trong vòng 24 tiếng sẽ hấp dẫn hơn bởi vì sự “khan hiếm” của cơ hội, nên tôi sẽ có khả năng thêm nó vào giỏ hàng hơn là khi việc giảm giá không có thời hạn.
Nhưng mua sắm cưỡng bức thường khiến con người cảm thấy tồi tệ về sau.
Cô trợ lý văn học Elle nói rằng việc mua sắm liên tục trên Kindle bắt đầu từ 2 năm trước, khi cô chuyển từ Pennsylvania sang D.C. Cô cảm thấy cô đơn và bị xã hội cô lập, và việc chạy trốn vấn đề bằng cách đọc sách đã đẩy cô vào vòng xoáy mua sắm trên Kindle. Cô đang có 525 quyển sách trên chiếc Kindle 5 năm tuổi; và chỉ đọc khoảng 200 trong số này.
“Tôi biết nó đã vượt ra khỏi tầm kiểm soát, và những sự lo sợ về việc không bán được hàng hoặc được thăng chức theo mong muốn đã khởi đầu cho việc mua sách,” Ella nói. “Sách đã lấp đầy những nhu cầu của tôi nhưng nó không kéo dài… Chúng đã khiến tôi không thể đối mặt với việc được trả lương thấp, tiền thuê nhà tăng, và mọi thứ khác.”
Mua sắm cưỡng bức không chỉ bắt nguồn từ những cảm giác cô đơn, lo lắng, trầm cảm, mà còn góp phần làm chúng tồi tệ hơn, đặc biệt là khi mua sắm được dùng để thay thế cho các biện pháp điều trị phù hợp. Cảm giác trầm cảm hoặc lo lắng đến từ mua sắm cưỡng bức có thể dẫn đến việc mua sắm nhiều hơn và làm cho bệnh thêm nghiêm trọng, và để tiếp tục vòng xoáy. Mua sắm dẫn đến tích trữ, kể cả tích trữ ảo – có thể gây ra căng thẳng hoặc lo lắng. Bất kỳ ai với hàng đống trò chơi trên Steam chưa được động đến, những quyển sách trên Kindle không được đọc, hoặc những vật phẩm trong trò chơi không được sử dụng đều gần như đối mặt với sự căng thẳng khi nhìn vào những thứ hàng hóa ảo sở hữu và nhận ra số lượng thực sự mình sử dụng so với số tiền đã bỏ ra.
Một nghiên cứu năm 2018 về hành vi tích trữ ảo đã cho thấy những người tích trữ các vật phẩm ảo như ảnh, ứng dụng, hoặc thư điện tử thường cảm thấy căng thẳng và lo lắng về những gì mình sở hữu nhưng bất lực trong việc dừng tích trữ hoặc xóa đi những thứ đang có. Khi có những thứ cần phải được sử dụng hoặc hoàn thành, chẳng hạn như sách, trò chơi điện tử, hoặc phim, thì việc phải lựa chọn từ một số lượng quá nhiều là gần như không thể.
“Tôi có thể chơi bất kỳ trò nào mà mình muốn, và tôi có 2 tuần rảnh rỗi,”người dùng ejoshua viết trên diễn đàn trò chơi Resetera. “Nhưng khi tôi mở một trò, thì tôi lại muốn sang trò khác, và cứ như thế tiếp diễn. Tôi gần như bị tê liệt bởi quá nhiều lựa chọn. Có ai cũng bị giống tôi không?”
Hơn 100 người dùng khác đã phản hồi trong vòng vài tiếng sau đó, và phần lớn đều có trải nghiệm tương tự như ejoshua. “Tôi có hàng trăm trò chơi chưa được đụng đến trên Steam. Tôi nghĩ điều tương tự cũng xảy ra đối với phần lớn những người trong độ tuổi 30”, người dùng MazeHaze phát biểu. Những người từng ngồi lướt Netflix cả tiếng đều biết về cảm giác này, một triệu chứng mà các nhà nghiên cứu gọi là quá tải sự lựa chọn. Đó là một hành vi dẫn đến cảm giác không hạnh phúc và có tên khác là trì hoãn lựa chọn – là khi mà bạn lướt Netflix và cảm thấy bị ngợp bởi quá nhiều lựa chọn.
Một người dùng trên Resetera đưa ra giải pháp cho vấn đề này, đó là sử dụng bộ chọn số ngẫu nhiên để đưa ra lựa chọn cũng khá tốt. Chỉ cần Google “random number generator” và sẽ có ngay công cụ ở trang tìm kiếm. Cách này dùng cho Steam tốt hơn là Kindle, do sách trong Kindle không được đánh số. Đưa sách Kindle lên Goodreads có thể sẽ giải quyết được vấn đề này.
Tạo khó khăn khi mua sắm cũng là cách để làm chậm quá trình tích trữ. Xóa thông tin thẻ tín dụng trên các tài khoản mạng để khiến bạn phải nhập lại mỗi lần mua. Ghi lại các đồ đã mua sẽ buộc bạn phải nhìn vào số lượng đồ vật đang sở hữu. Một bảng tính Google là cách rất tuyệt để ghi lại – tôi đã tạo ra một bản mẫu, bạn có thể lấy về tài khoản của mình bằng cách chọn “File” rồi chọn “Make a copy”.
Một chuyên gia về các hành vi gây nghiện có thể giúp bạn kiểm soát được thói nghiện mua sắm hoặc tích trữ ảo. Kể cả bạn cho rằng nó chưa đến mức thành bệnh, thì việc hành động khi chưa suy nghĩ có thể mang lại cảm giác khó chịu, việc gặp chuyên gia chưa bao giờ là ý kiến tồi nếu như bạn có khả năng. Phần lớn chúng ta đều cần, vì nhiều lý do khác nhau.
Chúng ta đang sống trong một xã hội đề cao việc tiêu thụ. Thế giới đang dịch chuyển hầu hết mọi thứ lên Internet, bao gồm cả trò chơi, sách, các thói quen xấu và những thứ gây nghiện. Và đối với vài người, họ cần rất nhiều nghị lực để kìm hãm cảm giác phải mua sắm khi mà mọi thứ xung quanh chúng ta đều khuyến khích việc tiêu tiền. Nhưng khi mà bạn đang bị nhấn chìm bởi 3000 trò chơi trên Steam hoặc 250 quyển sách Kindle, thì có lẽ đã đến lúc phải tạm dừng.
