Những ngày hè cuối tháng 7, ngược con đèo quanh co, chúng tôi lên tới bản U Ní Chải của xã biên giới Dào San (huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu). Nơi đây có hơn 100 hộ người dân tộc Hà Nhì đen sinh sống. Dưới màn mây mờ bao phủ, những ngôi nhà trình tường làm bằng đất – tổ ấm của bà con dân tộc thiểu số, thấp thoáng hiện ra trước mắt chúng tôi.
Bản U Ní Chải, xã Dào San, huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu có 126 hộ gia đình người Hà Nhì sinh sống. Ảnh: Tuấn Hùng
Nghe những người già trong bản kể lại rằng: Mùa làm nhà của người Hà Nhì đen thường tập trung vào những tháng cuối năm sau khi gặt hái xong, cũng là khi mùa mưa đã chấm dứt. Họ nhờ thầy cúng hoặc vị cao niên trong làng chọn mảnh đất bằng phẳng để dựng nhà.
Trước khi động thổ bà con đào ba lỗ nhỏ, mỗi lỗ để ba hạt thóc quay về ba hướng, sau đó úp bát lên rồi làm các thủ tục khấn gọi tổ tiên và thần linh.
Sau một đêm họ mở những chiếc bát đó ra, các hạt thóc còn nằm nguyên thì có nghĩa là tổ tiên và thần linh cho phép họ dựng nhà ở chỗ đó, nếu các hạt thóc quay đi hướng khác tức là tổ tiên và thần linh không cho ở, họ phải đi tìm chỗ đất mới để làm nhà.
Trước đây, mái nhà được bà con lợp bằng cây ranh lấy trên rừng, khi đời sống khá hơn người dân thay bằng ngói proximang. Ảnh: Tuấn Hùng
Do sống trên núi có rất nhiều đá, nên móng nhà đào không được sâu, nếu chẳng may gặp hòn đá to thì họ phải đốt lửa để hòn đá nứt ra, sau đó nhờ bà con trong bản góp sức đánh đi rồi mới xếp đá làm móng.
Móng có phần nổi trên mặt đất khoảng 40 – 50cm để chống mưa làm sụt móng, nhà trình tường của bà con Hà Nhì chiều rộng không kém chiều dài bao nhiêu, nên trông ngôi nhà tựa hình vuông, từ trên cao nhìn xuống giống như những cái nấm bằng đất khổng lồ. Trước đây, mái nhà được bà con lợp bằng cây ranh lấy trên rừng, khi đời sống khá hơn người dân thay bằng ngói proximang.
Theo tập quán sinh hoạt đã có từ lâu đời, người Hà Nhì thường ở trong những ngôi nhà trình tường bằng đất để chắn gió rét và mưa tuyết vào mùa đông, cũng như là thú dữ trên rừng có thể tấn công.
Khuôn để trình tường làm bằng gỗ dài chừng 2 – 2,5m, rộng 50 – 60cm, sâu 40 – 50cm được khóa chặt bởi những thanh gỗ ngang sau đó đổ đất vào khuôn rồi dùng chày giã cho chặt. Đất được bà con khai thác quanh nhà, chủ yếu là đất đỏ pha với đá sỏi không được khô quá và cũng không được ướt quá bởi nếu đất khô thì không có sự kết dính, còn đất ướt thì khi lên tường dễ bị tụt xệ.
Nhà trình tường của bà con người Hà Nhì đen ở bản U Ní Chải, xã Dào San, huyện Phong Thổ, Lai Châu chỉ có 1 cửa.
Nhà của bà con người Hà Nhì ở nơi đây thường được làm theo hướng lưng dựa vào núi, mặt hướng ra thung lũng. Để làm được những ngôi nhà đảm bảo các tiêu chí như vậy cần nhiều công phu, quy trình làm nhà chứa đựng một câu chuyện mang đậm văn hóa người Hà Nhì.
Việc làm nhà chủ yếu là đàn ông, sau khi lên tường được một lớp bà con nghỉ để tường khô mới đổ lớp đất tiếp theo. Các góc tường được làm bằng các thanh tre hoặc gỗ to gần bằng ngón chân cái để tạo sự liên kết chắc chắn giữa bức tường ngang và bức tường dọc.
Trong thời gian thợ nghỉ đợi tường khô chủ nhà dùng chiếc bàn gỗ rộng khoảng 10cm đập cho mặt tường phẳng, không để mặt tường lồi lõm. Ngôi nhà trình tường của người Hà Nhì được làm từ 2 đến 3 tháng mới xong.
Theo chân ông Chang Dì Quỳ, Phó Chủ tịch xã Dào San, chúng tôi vào thăm ngôi nhà trình tường hơn 100 năm tuổi của một hộ gia đình trong bản. Ấn tượng đầu tiên là kiến trúc ngôi nhà, trong nhà được chia làm 3 phòng chính.
Nhà của bà con người Hà Nhì ở nơi đây thường được làm theo hướng lưng dựa vào núi, mặt hướng ra thung lũng.
Qua cửa là phòng đầu tiên, sâu khoảng 2m, phòng ngoài này dùng làm phòng sinh hoạt chung và để tiếp đón khách, hai đầu phòng này sẽ có 2 phòng nhỏ của con gái và con dâu, cửa đan bằng nan tre.
Từ hướng cửa chính nhìn vào sẽ thấy một bức tường như là bình phong, tại đó có 1 ô cửa sổ nhỏ hình vuông có đường kính khoảng 40cm. Bức tường này để ngăn cách phòng ngoài với hai phòng trong. Theo chủ nhà, bức tường làm như vậy là để chắn gió giữ ấm cho ngôi nhà, còn ô cửa sổ nhỏ này là để lấy ánh sáng vào bếp.
Từ bức tường này có 2 cửa bên trái đi vào 1 phòng chính trong nhà là phòng có diện tích lớn nhất của ngôi nhà, đây là phòng dành cho ông bà, bố mẹ, là phòng bếp của gia đình và nơi thờ tự tổ tiên.
Cửa bên phải đi vào phòng nhỏ dành cho vợ chồng các con, nếu gia đình nào chưa có con dâu thì họ làm phòng của con trai hặc làm kho.
Trước đây, nhiều hộ gia đình người Hà Nhì ở bản U Ní Chải còn nhốt gà, vịt trong nhà để tránh rét, ngày nay bà con đã làm chuồng gà tách riêng bên ngoài để đảm bảo vệ sinh.
Do sống trên núi cao quanh năm lạnh giá, nhất là mùa đông gió rét và băng tuyết, nên nhà của người Hà Nhì ở xã Dào San không có cửa sổ.
Bếp lửa là nơi quan trọng để thờ Thần giữ lửa
Trong ngôi nhà trình tường của bà con Hà Nhì đen ở U Ní Chải đều có 2 cái bếp, 1 bếp lò được đắp bằng đất để nấu cám lợn và nấu rượu. Một điều khá ấn tượng là, mặc dù bếp lò có ống khói thông hơi, nhưng trong nhà vẫn đen kịt màu bồ hóng. Theo bà con nơi này, việc đun bếp lửa trong nhà để ngôi nhà ấm áp, nhất là vào mùa đông.
Theo phong tục của người Hà Nhì, bếp là nơi quan trọng nhất, bên cạnh bếp bà con đặt 1 hòn đá, đó là chỗ thờ cúng; sau khi dựng nhà xong, trước khi dọn vào ngôi nhà mới, chủ nhà phải lên núi tìm một hòn đá đặt vào cạnh bếp, đây được coi là Thần giữ lửa của gia đình.
Trong gian phòng chính của mỗi ngôi nhà đều có 2 cái bếp, một bếp để đun nấu sinh hoạt, một bếp là nơi thờ cúng linh thiêng. Một điều khá ấn tượng là, mặc dù bếp lò có ống khói thông hơi, nhưng trong nhà vẫn đen kịt màu bồ hóng.
Bà con Hà Nhìn nơi này cho rằng: Đá sinh ra lửa, mang đá về để giữ cho ngọn lửa trong nhà không bao giờ được tắt. Buổi sáng người phụ nữ thường dậy rất sớm, việc đầu tiên là đánh thức Thần giữ lửa rồi mới nhóm bếp.
Thần giữ lửa được tôn thờ, những ngày lễ tết mọi thức ăn họ đều mời Thần giữ lửa ăn cùng, không ai được bước qua đầu Thần giữ lửa cũng như không ai được dùng que hay củi gõ vào đầu Thần giữ lửa.
Để những ngôi nhà trình tường độc đáo của người Hà Nhì không mai một
Với độ cao trên 1.200m so với mực nước biển, người Hà Nhì là một trong hai nhóm dân tộc chính cư trú trên địa bàn xã Dào San cùng với đồng bào người Mông.
Đến nay, hai nhóm dân tộc này ở Dào San vẫn giữ được nhiều nét văn hoá đặc sắc như nhà trình tường, tiếng nói, tiếng hát, văn nghệ dân gian và trang phục thêu tay truyền thống… Tuy nhiên, quá trình phát triển và hội nhập, những ngôi nhà trình tường với kiến trúc độc đáo của bà con người Hà Nhì đen đang có xu hướng thay đổi, được xây bằng gạch, cửa xếp, lợp tôn, điều này dấy lên sự lo ngại, bởi những ngôi nhà trình tường truyền thống và mang nét đặc trưng của người Hà Nhì nay đang ít dần.
Những người phụ nữ ở U Ní Chải vẫn hát những bài hát dân ca truyền thống của dân tộc mình. Đây chính là điểm nhấn ấn tượng nhất để lại trong lòng du khách khi đến thăm những bản làng của người Hà Nhì vùng cao biên giới của tỉnh Lai Châu.
Nhờ sự độc đáo của ngôi nhà trình tường cùng với văn hóa đặc trưng của bà con người Hà Nhì và người Mông, thời gian gần đây, bản U Ní Chải nói riêng và xã Dào San đã thu hút được nhiều đoàn khách trong nước và quốc tế đến tham quan, nghiên cứu về văn hoá bản địa.
Nhận định được những lợi thế của địa phương, chính quyền xã Dào San đang xây dựng những phương án phù hợp nhất nhằm bảo tồn những “đặc sản” đó của địa phương, nhưng để thực sự thành công vẫn rất cần có sự đồng thuận của chính quyền các cấp và nhân dân, cùng sự vào cuộc của ngành văn hoá.
Khi những giá trị văn hoá được bảo tồn gắn với du lịch, đồng bào nơi đây sẽ thêm yêu và tự hào về những bản sắc đặc trưng của dân tộc mình, đồng thời sẽ gắn bó với làng bản và yên tâm phát triển kinh tế để xây dựng quê hương.