Trong vòng một tuần, ba vận động viên (VĐV) người Mỹ gốc Hoa đã trở thành tâm điểm chú ý tại Olympic mùa đông Bắc Kinh – với những phản ứng rất khác nhau từ phía Trung Quốc.
Cả ba đều được huấn luyện ở Mỹ và chỉ hơn kém nhau vài tuổi, nhưng con đường đến Olympic của họ có những lối rẽ khác biệt. Trong khi VĐV trượt băng nghệ thuật Nathan Chen (Trần – 1999) thi đấu cho đội Mỹ, VĐV trượt tuyết tự do Eileen Gu (Cốc – 2003) và VĐV trượt băng nghệ thuật Zhu Yi (Chu Dịch – 2002) đã chọn thi đấu cho Trung Quốc.
Cô Cốc và anh Trần đều giành được huy chương vàng (HCV), trong khi cô Chu chùn bước trên sân băng trong hai buổi thi liên tiếp. Phản ứng của công chúng Trung Quốc dành cho họ cũng thay đổi theo chiều hướng khác nhau.
Cốc được ca ngợi như một người hùng dân tộc, thắng được lòng dân, có được danh tiếng và tiền bạc; Chu bị bạo lực mạng, bị buộc tội mang về “quốc nhục”; và Trần bị gán mác “kẻ phản bội”, hứng chịu cơn thịnh nộ dân tộc vì “xúc phạm Trung Quốc”.
Các VĐV trẻ đã bị cuốn vào mối quan hệ Mỹ-Trung đang xấu đi, trong một trong những kỳ Olympic gây chia rẽ và bị kiểm soát chặt chẽ mang tính chính trị nhất trong lịch sử.
Từng được coi là những đại sứ văn hóa xây dựng cầu nối giữa hai nước, người Mỹ gốc Hoa giờ đây đang phải chịu sự săm soi gắt gao – chơi vơi giữa lằn ranh chính trị của hai phía.
Trong trường hợp của Cốc, Chu và Trần, sự nhìn nhận rất khác nhau ở Trung Quốc cũng đặt ra câu hỏi về định nghĩa thế nào được coi là “người Trung Quốc” […].
Và ngay cả một người thành công và nổi tiếng như Cốc cũng không thể né tránh hoàn toàn những câu hỏi về lòng trung thành và độ hiểu biết của cô với quốc gia mà cô đang đại diện.
1. ‘NIỀM TỰ HÀO CỦA TRUNG QUỐC’
Khi Cốc giành HCV cho Trung Quốc hôm thứ ba, mạng xã hội lớn nhất Trung Quốc đã bị sập khi hàng chục triệu người đổ xô vào để ăn mừng chiến thắng của cô.
Cô đã được nhiều người trên mạng ca tụng là “niềm tự hào của Trung Quốc” – và là biểu tượng của chiến thắng trước Mỹ. Trong nhiều thập kỷ qua, những người sáng giá và tài giỏi nhất Trung Quốc đã đổ xô sang Mỹ để theo đuổi giấc mơ Mỹ. Và giờ đây, một tài năng đoạt huy chương Olympic, được sinh ra và đào tạo ở Mỹ, lại chọn đại diện cho Trung Quốc. Đối với một số người, đó là một lời khẳng định vang dội về sức mạnh và quyền lực đang trên đà gia tăng của Trung Quốc.
Không khó để hiểu được tại sao Cốc Ái Lăng (tên tiếng Trung) ngay lập tức được coi là con cưng quốc dân.
Ở tuổi 18, cô gái gốc San Francisco đã là hiện thân của thành công: VĐV trượt tuyết vô địch thế giới, sinh viên toàn điểm A sắp nhập học Stanford, và là người mẫu thời trang đại diện cho các thương hiệu như Louis Vuitton và Tiffany & Co.
Các fan Trung Quốc trẻ tuổi đổ gục trước sự tự tin tràn trề và thán phục khả năng đồng cảm của cô. Nhiều người tinh mắt để ý thấy cô đã quỳ trên nền tuyết để an ủi đối thủ đang khóc.
Trên Weibo, Cốc được gọi là “Quý cô Hoàn hảo”, xuất sắc trong mọi việc cô làm (bao gồm cả chơi piano). Cô được 4 triệu fan theo dõi và tôn sùng như một “siêu thần tượng”, xuất hiện trên khắp các bảng hiệu, quảng cáo và bìa tạp chí.
Là một người nổi tiếng, Cốc được ngưỡng mộ vì style thời trang và “nét đẹp lai” theo lời nhiều dân mạng (con lai Mỹ-Trung). Trên Xiaohongshu, (Tiểu Hồng Thư – Instagram của Trung Quốc), các KOL đổ xô đi hướng dẫn trang điểm để bắt chước nét con lai giống Cốc.
Mặc dù sinh ra và lớn lên ở California, cô nói thông thạo tiếng Trung phổ thông với khẩu âm chuẩn Bắc Kinh, gây ngạc nhiên cho nhiều người và càng cộng điểm cho cô trong mắt công chúng.
Cốc lấy làm tự hào về nguồn gốc văn hóa của bản thân, khi gần như hè nào cũng đến thăm Bắc Kinh, quê mẹ cô. Nhưng cô đã liên tục né tránh các câu hỏi về quốc tịch của mình trong khi nhấn mạnh danh tính kép của mình, và thường trả lời: “Khi ở Trung Quốc, tôi là người Trung Quốc. Khi ở Mỹ, tôi là người Mỹ”.
Nhưng chiến thắng Olympic đã nâng danh tiếng của cô lên một tầm cao mới – và dẫn đến sự soi mói gia tăng từ công chúng.
Trong lễ trao huy chương hôm thứ ba, Cốc bị phát hiện trên TV là không hát quốc ca Trung Quốc khi cờ Trung Quốc đang được kéo lên. Việc này ngay lập tức bị chỉ trích, mặc dù nhiều người cũng đã nhanh chóng lên tiếng bênh vực cô.
“Việc cô ấy có hát quốc ca hay không không quan trọng. Điều quan trọng là quốc ca được phát vì cô ấy và quốc kỳ được kéo lên vì cô ấy”, theo như một bình luận trên Weibo. Sau đó, hashtag “Cốc Ái Lăng Quốc ca” đã bị kiểm duyệt.
Trước đó cùng ngày, Cốc đã gây ra một cuộc tranh luận nảy lửa trên mạng bằng một comment trên một bài đăng Instagram của cô.
“Tại sao cô có thể dùng Instagram còn hàng triệu người Trung Quốc đại lục thì lại không thể?” một người dùng hỏi. “Không công bằng tí nào, cô có thể lên tiếng thay cho hàng triệu người Trung Quốc không có tự do internet được không.”
“Bất cứ ai cũng có thể tải VPN mà. Miễn phí trên App Store đấy”, Cốc đáp, theo như ảnh chụp màn hình của cuộc đối thoại mà giờ đã bị xóa.
Một số khen Cốc vì đã bảo vệ Trung Quốc. Nhưng một số khác cà khịa cô vì không thừa nhận rằng mình thượng đẳng và hiểu rất ít về đời sống thực tế của phần lớn 1,4 tỷ dân Trung Quốc.
VPN gần như đã bị xóa hết trên App Store ở Trung Quốc và các nhà chức trách đã có những biện pháp đối với những người dùng cố gắng vượt qua kiểm duyệt.
“Tôi không phải là ‘bất cứ ai.’ Vượt Vạn Lý Hỏa Thành là trái phép đấy. Nó *ếu miễn phí chút nào!” một người dùng Weibo khịa, sử dụng từ lóng để chỉ hệ thống kiểm duyệt internet của Trung Quốc.
2. KHÔNG ĐỦ ‘CHẤT TRUNG’
So với cơn sốt Cốc, phản ứng của công chúng đối với Chu là một câu chuyện khác và khắc nghiệt hơn rất nhiều.
Theo profile trên website của Ủy ban Olympic Quốc tế, Chu đã từ bỏ quốc tịch Mỹ để thi đấu cho Trung Quốc và đổi tên từ Beverly Zhu. Nhưng cô liên tục bị chỉ trích vì không đủ “chất” Trung Quốc.
Khi Chu bắt đầu thi đấu ở Trung Quốc năm 2018, cô chưa bao giờ đủ tự tin để nói tiếng Trung trước ống kính. Các cuộc phỏng vấn ban đầu của cô với đài truyền hình nhà nước CCTV đều bằng tiếng Anh.
Trong khi khả năng tiếng Trung của Cốc được coi là một điều ngạc nhiên thú vị, thì việc Chu không biết nói trôi chảy bị nhiều người coi là vô lý. Cô đã tiến bộ rất nhiều, nhưng vẫn không sõi bằng Cốc, và vì vậy cô hay bị dân mạng đem lên tế.
“Làm ơn cho cô ta đi học tiếng Trung trước đi, trước khi cô ta há mồm ra để bàn về lòng yêu nước”, một người dùng Weibo nói hôm Chủ nhật.
Một nhà phân tích chính trị ở Bắc Kinh giấu tên vì lo ngại cho biết: “Dòng dõi tổ tiên và ngôn ngữ đóng vai trò rất quan trọng trong việc định hình danh tính”.
Theo ông, nếu một người trông giống người Trung nhưng không thể nói nổi một câu tiếng Trung, sẽ tạo cảm giác rằng họ đã mất đi kết nối với gốc gác văn hóa.
“Điều đó có nghĩa là cha mẹ bạn không bao giờ nói tiếng Trung với bạn ở nhà và nuôi dạy bạn như một người Mỹ. Và khi bạn tròn 16, bạn đột nhiên nói rằng bạn sẽ phục vụ quê hương – câu chuyện về lòng yêu nước này thực sự không khớp”, nhà phân tích cho hay.
Và không giống như Cốc, người được đưa vào tham dự để thúc đẩy thành tích của Trung Quốc trong một môn thể thao ít được biết đến trong nước, Chu phải đối mặt với cạnh tranh gắt gao từ các VĐV trượt băng Trung Quốc.
Khi Chu được chọn để đại diện cho Trung Quốc tại Olympic, một số người cáo buộc cô đã giật chỗ của đồng đội Chen Hongyi (Trần Hồng Y – 2002), người có nhiều kinh nghiệm thi đấu quốc tế hơn và được công chúng Trung Quốc yêu thích hơn.
Mặc dù không có bằng chứng, nhưng một số người thậm chí còn cho rằng Chu được ưu ái vì danh tiếng của cha cô, một nhà khoa học máy tính nổi tiếng đã trở về Trung Quốc từ California để gia nhập Đại học Bắc Kinh (note: thông tin bên lề về bố của Chu Dịch ở ảnh 3).
“Nhiều cuộc tấn công nhằm vào Chu là do công chúng không tin tưởng vào hệ thống thể thao quốc gia và sự thiếu minh bạch của hệ thống này”, nhà phân tích chính trị cho hay.
Khi Chu ngã sõng soài trên băng và về bét trong trận ra mắt Olympic vào Chủ nhật, nhiều người càng tin vào việc tuyển chọn Chu thay vì người khác là không chính đáng. Một số người gọi cô là “nỗi quốc nhục” […] cho Trung Quốc, và nói “hãy về lại Mỹ đi.” Hashtag “Chu Dịch trượt ngã” đã đạt được 200 triệu lượt xem chỉ trong vòng vài giờ trước khi bị kiểm duyệt.
Vào thứ hai, Chu lại vấp tiếp trong nội dung trượt băng tự do, ngã hai lần và bật khóc ngay trên sân băng. “Hôm nay tôi đã tự tạo cho mình áp lực. Tôi muốn chứng tỏ bản thân, bởi vì tôi đã làm không tốt hôm qua và những gì mọi người nói trên mạng thực sự ảnh hưởng đến tôi rất nhiều”, cô nói với Tân Hoa Xã.
Khi chỉ trích ngày càng gia tăng, những người khác bày tỏ cảm thông và ủng hộ đối với Chu, trong đó có Hu Xijin (Hồ Tích Tiến), biên tập viên đã nghỉ hưu của tờ Thời báo Toàn Cầu (thuộc cơ quan ngôn luận chính thức của Trung Quốc).
“Trút bức xúc lên người VĐV trẻ tuổi này, dùng mạng xã hội để ném đá hội đồng khi cô ấy mắc lỗi – đó chính là bạo lực mạng và mọi chuyện đi quá xa rồi”, ông Hồ viết trong một bài đăng trên Weibo được chia sẻ rộng rãi.
Cốc cũng bảo vệ Chu sau khi cô giành HCV. “Sai lầm và áp lực đều là một phần của thể thao mà. Nhiều VĐV khác cũng đã vấp ngã, như mọi người có thể thấy đấy. Chúng ta cũng nên có tinh thần thượng võ hơn”, cô nói tại một cuộc họp báo.
3. ‘XÚC PHẠM TRUNG QUỐC’
Đối với Trần, người đã giành HCV cho Mỹ ở môn trượt băng nghệ thuật nam hôm thứ năm, sự khen ngợi từ phía Mỹ trái ngược hoàn toàn với làn sóng chỉ trích trên Weibo.
Cũng như Chu, Trần cũng bị cho là “quá giống Mỹ trắng.” Tại một cuộc họp báo sau chiến thắng, anh từ chối trả lời câu hỏi của một phóng viên địa phương bằng tiếng Trung, vì tiếng Trung của mình “không tốt cho lắm.”
Nhưng chính những căng thẳng chính trị đã khiến anh phải hứng chịu đòn tấn công tinh thần dồn dập nhất.
Trần bị gọi là “kẻ phản bội” và bị cáo buộc “xúc phạm Trung Quốc” vì một cuộc phỏng vấn vào tháng 10, khi anh dường như đã ủng hộ những lời chỉ trích của VĐV khiêu vũ trên băng người Mỹ Evan Bates về hồ sơ nhân quyền của Trung Quốc. Bates đặc biệt chỉ trích cách Trung Quốc đối xử với người dân tộc thiểu số Duy Ngô Nhĩ theo đạo Hồi ở Tân Cương, với những từ ngữ như “tồi tệ” và “khủng khiếp”.
“Cùng là con người với nhau, nên khi chúng ta đọc và nghe về những điều đang xảy ra ở đó, thì ai cũng căm ghét điều đó. Ai cũng ghét những gì đang diễn ra ở đó”, Bates nói với các phóng viên tại một sự kiện truyền thông của Ủy ban Olympic và Paralympic Hoa Kỳ vào tháng 10, theo nguồn tin từ Reuters.
“Tôi đồng ý với những gì Evan đã nói,” Trần phát biểu tại cùng sự kiện. “Tôi nghĩ rằng một sự thay đổi lớn hơn chỉ có thể xảy ra khi có một quyền hạn vượt ra ngoài kỳ Olympic.”
Chính phủ Mỹ đã gọi chiến dịch đàn áp của Trung Quốc đối với người Duy Ngô Nhĩ là tội ác diệt chủng và tuyên bố tẩy chay ngoại giao đối với Olympic mùa đông Bắc Kinh. Trung Quốc đã phản ứng mạnh trước mọi chỉ trích về Tân Cương, khẳng định các chính sách của nước này là nhằm chống lại chủ nghĩa khủng bố và chủ nghĩa cực đoan tôn giáo.
Một điều gây nhức nhối khác đối với những người theo chủ nghĩa dân tộc Trung Quốc là sự lựa chọn nhạc nền của Trần cho Thế vận hội mùa đông 2018 PyeongChang. Tại đó, Trần đã trượt băng trên nền nhạc phim “Mao’s Last Dancer” (Vũ Công Cuối Cùng Thời Mao Trạch Đông), một bộ phim về chiến thắng kẻ thù dựa trên câu chuyện có thật về một vũ công người Trung Quốc đã đào tẩu sang Mỹ vào những năm 1980.
Tại cuộc họp báo hôm thứ sáu, Trần cho biết biên đạo múa của anh đã lựa chọn âm nhạc. “Có thể điều này nghe hơi ngây thơ, nhưng tôi không hiểu rõ toàn bộ hệ thống và câu chuyện đằng sau nó lắm, chỉ là nhạc rất hay mà thôi,” anh nói.
Trên Weibo, một số người đã chúc mừng Trần và ngợi ca màn trình diễn xuất sắc của anh vào thứ năm, nhưng đa phần những người khác đều bày tỏ sự ghét bỏ và khinh bỉ, một số còn đòi anh “chim cút khỏi Trung Quốc”.
Trong khi đó, nhà đài Trung Quốc đa phần phớt lờ việc Trần giành HCV, và tập trung vào Yuzuru Hanyu của Nhật Bản (về thứ 4) – người có lượng fan khổng lồ ở Trung Quốc – và VĐV trượt băng nghệ thuật Trung Quốc Jin Boyang (Kim Bác Dương) (về thứ 9).
Trần ít khi để ý đến những nỗ lực phá hoại danh tính cá nhân. Anh rất tự hào về gốc Trung của mình và công nhận tầm quan trọng của Bắc Kinh đối với lịch sử gia đình, nơi cha mẹ anh đã gặp nhau.
“Được có mặt tại đây có ý nghĩa rất lớn đối với tôi. Mẹ tôi lớn lên ở Bắc Kinh… Và tất nhiên, bố tôi cũng dành rất nhiều thời gian ở Bắc Kinh”, anh nói sau khi giành chiến thắng hôm thứ năm.
Anh cũng tỏ ra khá thờ ơ trước làn sóng phẫn nộ trên mạng: “Tôi không dùng mạng xã hội ở đây. Chắc vì thế nên tôi cảm thấy khá an toàn. Và tôi cũng không có kế hoạch xem mạng xã hội vì đôi khi mạng xã hội cũng độc hại lắm.”
