Hỏa pháo là một loại vũ khí sử dụng thuốc súng hoặc thường là các loại nhiên liệu có nguồn gốc chất nổ khác để đẩy một viên đạn đi xa. Các loại hỏa pháo khác nhau về cỡ nòng, tầm bắn, tính cơ động, tốc độ bắn, góc bắn và hỏa lực; các hình dạng khác nhau của hỏa pháo khi kết hợp và cân bằng những thuộc tính ở các mức độ khác nhau, tất cả các điều trên phụ thuộc vào mục đích sử dụng của hỏa pháo trên chiến trường.
Dưới thời Nguyễn, hỏa pháo – gọi là súng thần công, được sử dụng rộng rãi trong quân sự. Theo thống kê của Ty Hỏa pháo nhà Nguyễn, vào đầu triều Gia Long, nhà Nguyễn sở hữu 193 khẩu thần công bằng đồng (bao gồm 169 cỗ súng bằng đồng cũ và 24 cỗ súng đồng Cựu hổ). Các khẩu súng này, “trên mình khắc chữ hoa Tây Dương” hoặc “khắc đóa hoa Tây Dương và chữ Tây Dương”, trong đó có nhiều súng Hà Lan, và được biên chế tiếp tục cho các đơn vị quân đội từ Trung ương đến các địa phương trong cả nước.
Khi quân Pháp kéo quân từ Đà Nẵng vào miền Nam, cho đến khi chiếm được Sài Gòn đã xảy ra hai trận đánh có đấu pháo giữa quân đội nhà Nguyễn và quân đội Pháp. Lúc này, so với vũ khí của quân đội Pháp, súng thần công của nhà Nguyễn có phần lạc hậu, dẫn đến sự thất bại trong các trận đánh này. Cụ thể, súng thần công của nhà Nguyễn lúc đó bắn đạn tròn làm bằng gang bỏ đầu nòng, nhồi thuốc và đốt bằng dây mồi nên có tầm bắn ngắn dưới 1.000 m.
Tranh vẽ bên dưới được vẽ dựa theo hiện vật súng thần công thời Nguyễn được phát hiện tại Đà Nẵng vào ngày 23/5/2019. Theo nhà nghiên cứu Lê Trung Tiến, súng có chiều dài toàn bộ 174,1 cm, gồm hai phần là thân súng 160,3cm và khối hậu 13,8 cm; tổng trọng lượng khoảng 200 kg. Khối hậu được đúc liền với thân súng, không có khóa nòng như ở thế kỷ XIX về sau, nên súng này bắn theo kỹ thuật cổ điển là dùng que nhồi thuốc súng và nạp đạn từ miệng súng vào khoang buồng nạp thuốc và đáy bầu súng.
Căn cứ kiểu dáng, cấu tạo các bộ phận của súng, kỹ thuật đúc hoa văn nổi cùng các biểu tượng trang trí trên thân súng, quai súng, cách bố trí lỗ thoát khí cộng thêm phần chữ Hán chỉ khắc tay đơn sơ ở hai trục quay của triều Nguyễn để hướng dẫn pháo thủ sau mỗi lượt bắn, có thể khẳng định: Khẩu thần công bằng đồng này có xuất xứ từ Hà Lan (nhưng được triều Nguyễn sở hữu) và nó rất đồng dạng ở nhiều điểm với 3 khẩu thần công Hà Lan đúc những năm 1640, 1661, 1677-1678 đang được trưng bày tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế.
P/s: Thông tin sử dụng trong bài được lấy từ tư liệu của Bảo tàng Đà Nẵng và Bảo tàng lịch sử quốc gia. Hình ảnh vẽ lại có phần chênh lệch so với hiện vật thực tế.
