Hiến Từ Tuyên Thánh Hoàng hậu hay còn được biết đến với tên gọi Lệ Thánh Hoàng hậu Trần Thị, là ái nữ của Huệ Vũ Đại vương Trần Quốc Chẩn, người con trai thứ hai của Trần Nhân Tông, em trai của Trần Anh Tông. Theo vai vế, Hiến Từ Tuyên Thánh Hoàng hậu gọi Nhân Tông hoàng đế là ông nội, Trần Anh Tông là bác, Trần Minh Tông là anh họ. Xuất thân cao quý vạn phần, từ nhỏ, bà đã được thụ phong là Huy Thánh Công chúa.
Năm Đại Khánh thứ 10 (1323), Huy Thánh Công chúa thành hôn với Trần Minh Tông lúc đó 23 tuổi, trở thành chính thất của Hoàng đế, phong hiệu Lệ Thánh Hoàng hậu. Tuy nhiên, khi đã ngồi lên bảo tọa mẫu nghi thiên hạ thì những tranh đoạt, hoàng quyền, vinh quang gia tộc đã khiến cuộc sống chốn hậu cung của Lệ Thánh Hoàng hậu không mấy dễ dàng.
Thời điểm đó, Anh Tư Nguyên phi Lê Thị đã sinh ra Hoàng trưởng tử Trần Vượng rất được Minh Tông sủng ái. Vốn được sinh ra trong một gia đình gia thế hiển hách, là khuê nữ được dạy dỗ nghiêm ngặt, nên khi ngồi ở vị trí trung cung, Lệ Thánh Hoàng hậu cũng thể hiện bản thân mình là một bậc mẫu nghi thiên hạ hiền lương, thục đức. Đáng buồn thay, sau 5 năm kể từ ngày ngồi lên bảo tọa, Lệ Thánh Hoàng hậu vẫn chưa thể sinh nở. Lúc này, Trần Minh Tông đã có con thừa tự. Có lẽ do tác động của Anh Tư Nguyên phi và Cương Đông Văn Hiến Hầu mà ông nhất quyết muốn lập Trần Vượng làm Hoàng Thái tử. Điều này đã đi ngược lại pháp lệ bấy lâu của nhà Trần là chọn Hoàng đích trưởng tử (vừa là con trai trưởng, vừa là con của chính thất) làm Tự quân. Người đứng đầu phản đối không ai khác là cha của Hoàng hậu, Huệ Vũ vương Trần Quốc Chẩn – người đàn ông vô cùng quyền lực và có tiếng nói trong triều đình nhà Trần thời điểm đó.
Bằng thủ đoạn, Cương Đông Văn Hiến Hầu vu cáo Huệ Vũ vương có ý đồ mưu phản khiến Minh Tông cả tin bắt giam và bỏ đói đến chết. Đại Việt Sử ký Toàn thư ghi lại, trước khi Huệ Vũ vương chết thảm, Lệ Thánh Hoàng hậu thường lén vào thăm cha mình. Bà lấy áo tẩm nước cho cha uống, hết sức khốn khổ, nhưng vẫn không cứu được cha. Chính vì sự việc phụ thân của mình bị Hoàng đế bức tử mà Lệ Thánh Hoàng hậu mãi ôm trong mình một nỗi u uất. Cũng trong năm đó, Minh Tông lập Hoàng tử Trần Vượng làm Thái tử và đến năm 1329 thì nhường ngôi. Thái Tử Trần Vượng lên ngôi Hoàng đế (sử gọi là Trần Hiến Tông) tôn Lệ Thánh Hoàng hậu lên thành Hiến Từ Thái thượng Hoàng hậu.
Trong những năm sau đó, bà sinh hạ 3 người con: Hoàng đích tử Cung Túc Vương Trần Nguyên Dục, Hoàng đích nữ Thiên Ninh công chúa Ngọc Tha và Hoàng lục tử Trần Hạo (Trần Dụ Tông sau này), cả 3 người con về sau đều có ảnh hưởng đến vận mệnh nhà Trần. Nguyên Dục tuy là phận con trưởng nhưng tư chất tầm thường, ham chơi từ nhỏ đã thành tính. Còn Hoàng tử Hạo là người thông minh ham học nên được Thượng hoàng Minh Tông rất thương yêu. Nhưng Hoàng hậu Hiến Từ lúc đó có phần thiên về Nguyên Dục hơn. Ở đây, ngoài tình thương còn có nỗi lo lắng và trách nhiệm của người mẹ đối với đứa con không có gì nổi bật của mình.
Trần Hiến Tông làm vua được 13 năm thì băng hà nhưng chưa có con cái. Khả dĩ, một Hoàng tử khác sẽ được chọn để kế vị. Và người kế vị chỉ có thể là Nguyên Dục hoặc Trần Hạo. Minh Tông quyết định chọn Trần Hạo, dù lúc ấy chỉ mới 5 tuổi, chứ không lập Nguyên Dục bởi Nguyên Dục “là người phóng đãng quá” (Đại Việt Sử ký Toàn thư). Bản thân Nguyên Dục cũng an phận, bằng lòng với tước phong Cung Túc Vương đến hết cuộc đời. Điều này càng khiến Hoàng hậu Hiến Từ thương yêu Nguyên Dục hơn. Nguyên Dục mất khi mới ngoài 30 tuổi để lại một đứa con là Nhật Lễ nên Hiến Từ đã chuyển hết tình thương yêu sang cho cháu mình.
Sau khi Trần Hạo lên ngôi, sử gọi là Dụ Tông, vào năm 1342, đã tôn bà làm Hiến Từ Hoàng thái hậu (憲慈皇太后), có sách chép là Huệ Từ Hoàng thái hậu. Theo Khâm định Việt sử Thông giám cương mục, Hiến Từ là vợ của Minh Tông, bấy giờ Minh Tông vẫn còn đã vội vàng tôn Hiến Từ làm Hoàng thái hậu, như thế thì đạo thờ cha và nghĩa chồng đều lỗi cả.
Năm 1357, Thượng hoàng Minh Tông băng hà. Khi Minh Tông mất, bà muốn đi tu, nhưng nghe theo lời dặn cuối của Minh Tông, không thụ giới nhà Phật. Ngày 8 tháng 9 năm đó, bà được tôn làm Hiến Từ Thái hoàng thái hậu. Bàn về vấn đề này, Ngô Thì Sĩ đã nói “Hiến Từ là mẹ Dụ Tông. Tôn mẹ làm Thái hoàng Thái hậu, ấy là điển lễ ở đâu? Không biết kê cứu lễ xưa đến thế là cùng! Vậy mà các nho thần ở triều đình bấy giờ không có một ai nói đến, là cớ sao?”
Dù Dụ Tông đã thân chính và nhà Trần không có lệ cho Thái hậu nghe chính sự, nhưng Hoàng Thái hậu vẫn có sự ảnh hưởng khá lớn trong triều. Chính bà là người đã kiềm chế thói xa hoa hưởng lạc của Dụ Tông trong suốt thời gian ông trị vì. Có người đã xàm tấu với ông rằng Thái úy Cung Tĩnh Đại vương Trần Nguyên Trác đã yểm bùa hại ông. Dụ Tông chút nữa là sát hại Nguyên Trác, may thay Thái hậu đã kịp thời can ngăn.
Sau 28 năm trị vì, Trần Dụ Tông qua đời khi không có con nối dõi. Nhận thấy được tình cảm mà Thái Hậu dành cho cha con Cung Túc Vương, ông đã xuống chiếu, để lại ngai vàng cho Nhật Lễ. Tuy nhiên, các triều thần ít nhiều đều nghe lời đồn đại rằng Nhật Lễ vốn là con kép hát họ Dương, không phải huyết thống họ Trần nhưng không có chứng cứ để xác nhận hay bác bỏ nên chưa biết cách xử trí. Trong số họ, lại có những người muốn tôn lập Cung Định Vương Trần Phủ (con thứ ba của Trần Minh Tông, anh trai Trần Dụ Tông) nhưng họ cũng băn khoăn vì trái với di chiếu. Việc lên ngôi của Nhật Lễ do đó cũng gặp nhiều khó khăn.
Thời điểm lúc bấy giờ, người có tiếng nói cao nhất trong triều đình và hoàng tộc là Hiến Từ Thái hậu. Bà đứng ra chủ trì đại cuộc và với tình thương của mình dành cho con cháu, bà quyết định đưa Nhật Lễ lên ngôi. Nhật Lễ với danh nghĩa được truyền ngôi cử hành đại lễ đăng cơ, tôn Hoàng thái hậu làm Hiến Từ Tuyên Thánh Thái hoàng thái hậu.
Ngày 14 tháng 12 năm đó, Tuyên Thánh Thái Hoàng Thái hậu đột ngột băng hà. Nhưng các sử gia cho rằng, sau khi lên ngôi Nhật Lễ phát hiện mình không phải người họ Trần. Thất vọng trước thân thế, Nhật Lễ rượu chè hoang dâm, hàng ngày chỉ vui chơi, muốn đổi lại họ là Dương. Hiến Từ Thái hoàng Thái hậu hay tin, tìm mọi cách sửa chữa lỗi lầm năm xưa. Tuy nhiên, Nhật Lễ biết được nên đã hạ độc giết bà rồi phao tin rằng bà qua đời vì bạo bệnh. Bậc “nữ trung Nghiêu Thuấn” của triều Trần không thể ngờ cuộc đời mình lại kết thúc tức tưởi đến vậy.
Ít lâu sau khi bà qua đời, nhà Trần chính thức đi vào con đường suy vong, nhường trang sử hoàng hoa lại cho nhà Hồ. Sử sách ngày nay đều cho rằng, với việc đưa Nhật Lễ lên ngôi, Tuyên Thánh Thái Hoàng Thái hậu đã vô tình đẩy nhà Trần từ thịnh vượng bậc nhất đến bến bờ sụp đổ.
