Bạn biết không, đây thật ra là một câu hỏi rất hay đấy và tôi nghĩ nhiều người sẽ thấy thích thú tìm câu trả lời. Để tìm ra dạng số nhiều của từ “octopus” sẽ cần một chút điều tra về ngôn ngữ học.
Vậy, bạn thấy đó, nếu octopus là một từ tiếng Anh, dạng số nhiều của nó chắc chắn chỉ có thể là “octopuses”, bởi vì chữ cái cuối của nó là (s) và, trong tiếng Anh, cách để bạn tìm ra dạng số nhiều của một danh từ là thêm vào đó -es ở cuối. Ồ, đấy là nếu mọi thứ chỉ đơn giản có vậy!
Vấn đề là từ octopus không phải một từ tiếng Anh bản địa và, theo truyền thống, đối với những từ có nguồn gốc nước ngoài, tiếng Anh thường mượn luôn dạng số nhiều gốc của từ đó trong ngôn ngữ gốc. Đó là lý do vì sao mà chúng ta có những dạng số nhiều kỳ quặc như:
- Dạng số nhiều của syllabus là syllabi, thay vì syllabuses, bởi vì nó là danh từ giống đực biến cách dạng 2 ( second declension masculine noun) trong tiếng Latin và dạng số nhiều của nó trong tiếng Latin là syllabi.
- Dạng số nhiều của amphora là amphorae, thay vì amphoras, bởi vì nó là danh từ giống cái biến cách dạng 1 trong tiếng Latin và dạng số nhiều của nó trong tiếng Latin là amphorae.
- Dạng số nhiều của phenomenon là phenomena, thay vì phenomenons, bởi vì nó là từ Hy Lạp trung tính, thì hiện tại, thái trung – bị động, có thể hiểu nôm na là danh từ trung tính biến cách dạng 2, và dạng số nhiều của nó trong tiếng Hy Lạp là φαινόμενα (phainómena).
Vậy, chính xác thì từ octopus đến từ đâu? À thì, vào khoảng năm 1817, một ai đó chắc hẳn đã nghĩ rằng octopus là một danh từ giống đực biến cách dạng 2 trong tiếng Latin (giống như tứ syllabus), bởi vì nó kết thúc bằng -us, giống như những danh từ giống đực biến cách dạng 2 dạng số ít trong tiếng Latin thường có. Và người đó, bất kể là ai, đã đặt ra dạng số nhiều là octopi.
Vấn đề là octopus lại không phải là một danh từ giống đực biến cách dạng 2 trong tiếng Latin. Sự thật thì nó chẳng hề có nguồn gốc từ tiếng Latin, mà là từ tiếng Hy Lạp. Dạng nguyên thủy trong tiếng Hy Lạp là ὀκτώπους (oktṓpous) và nó là một danh từ biến cách dạng 3. Nó được tạo thành từ hai từ tiếng Hy Lạp là ὀκτώ (oktṓ), nghĩa là “tám”, và πούς (poús), nghĩa là “chân”. Và gộp chung lại theo đúng nghĩa đen là “tám-chân”.
Lý do duy nhất khiến octopus trông như một danh từ giống đực biến cách dạng 2 là bởi vì nhị trùng âm (diphthong) <ου> (ou) trong tiếng Hy Lạp thường được Latin hóa thành âm <u> dài. Vì thế, âm cuối -ους (-ous) trong tiếng Hy Lạp trở thành -us trong dạng Latin hóa của nó. (một trường hợp tương tự xảy ra với cải tên Hy Lạp Οἰδίπους (Oidípous), kết hợp từ động từ οἰδέω (oidéō), tức là “phồng”, với danh từ πούς, nghĩa là “bàn chân”, tạo nên nghĩa là “bàn chân bị phồng.” Thường được Latin hóa thành Oediphus, trông có vẻ như một danh từ giống đực biên hóa dạng 2 trong tiếng Latin, nhưng thật ra không phải.)
Đối với các danh từ chủ cách (nominative) cả giống đực và giống cái biến cách thứ 3 trong tiếng Hy Lạp, dạng số nhiều thường thêm vào -ες (-es) ở cuối, vậy nên bạn có lẽ sẽ nghĩ rằng vì thế dạng số nhiều của octopus sẽ là octopuses, như trong trường hợp octopus có gốc tiếng Anh, đúng không? Thật ra đấy là chỗ bạn sai lầm đấy, bởi vì, trong tiếng Hy Lạp, tất cả các dạng khác dạng danh từ chủ cách số ít, được tạo nên từ một thân từ sở hữu cách (genitive stem) hơn là một thân từ chủ cách (nominative stem) và dạng danh từ số ít sở hữu cách (genetive singular form) của ὀκτώπους is ὀκτώποδος (oktṓpodos).
Để tạo nên một từ dạng chủ cách số nhiều, chúng ta lấy dạng sở hữu cách số ít và bỏ đi phần đuôi để có được thân từ ὀκτώποδ- (oktṓpod-). Sau đó thêm vào phần đuôi chủ cách số nhiều vào thân từ, chúng ta có được dạng số nhiều đẹp đẽ như ὀκτώποδες (oktṓpodes).
Vì thế, dạng số nhiều chính xác của từ octopus nếu bạn cần một sự chính xác về từ nguyên, thì đó sẽ là octopodes.
Nhưng khoan đã! Đó chưa phải là kết bài đâu! Bạn thấy đó, bởi tiếng Anh có truyền thống vay mượn dạng số nhiều nguyên bản của một từ ngoại, một khi những từ đó trở nên thông dụng, họ thường có xu hướng bỏ luôn dạng số nhiều nguyên gốc và thêm vào dạng số nhiều thông dụng trong tiếng Anh. Đó là lý do vì sao họ thường dùng “areas” thay vì “areae, thậm chí khi từ area có gốc Latin (danh từ giống cái biến cách dạng 1) và dạng số nhiều của nó trong tiếng Latin là areae.
Vì thế, nếu bạn muốn nói “octopuses,” bạn sẽ chẳng bị cảnh sát chính tả dòm ngó gì đâu. Trường hợp tệ nhất khi dùng “octopuses” là khiến mấy tên theo chủ nghĩa cổ điển kiêu căng như tôi chẳng hạn cảm thấy hơi hơi khó chịu vì không dùng đúng dạng số nhiều trong tiếng Hy Lạp. Nhưng thời nay chẳng còn mấy kẻ như tôi đâu và mấy đứa như tôi ngày nay cũng biến mất nhanh lắm, chẳng cần lo đâu.
Vậy, tóm lại là:
- Octopi thì chắc chắn sai rồi.
- Octopodes thì chính xác theo nguyên từ.
- Octopuses thường được chấp nhận rộng rãi trong phần lớn ngữ cảnh, nhưng mấy đứa theo chủ nghĩa cổ điển sẽ cự nự nếu bạn dùng trước mặt họ thôi.
