Câu trả lời của Oscar Tay, thích chữ nghĩa
Từ nguyên học thường khá lạnh lùng. Những câu chuyện, những từ nguyên sai trật lất mà người ta thường bịa ra để làm minh chứng cho một số từ và để hiểu chúng bất luận những giả thuyết đó thiếu chính xác đến mức nào, đều cố gắng đem lại một chút cảm giác ấm áp, tự sự, lâu đời, thân thuộc, thay vì câu nói bất biến “Từ này có bắt nguồn nhạt nhẽo từ một gốc Ấn-Âu nguyên thủy xưa lắc mà dù sao về cơ bản cũng cùng nghĩa với nó”.
“News” không phải viết tắt của “north, east, west, south” [bắc, đông, tây, nam] hay “notable events, weather, and sports” [sự kiện đáng chú ý, tin tức, và thể thao]. “SOS” không phải viết tắt của “save our souls” [xin cứu rỗi linh hồn chúng tôi]. “Fuck” và “shit” cũng không phải viết tắt của bất cứ thứ gì mà lần này internet bịa ra. Từ nguyên bình dân không có điểm dừng. Nó gây bực mình. Nhưng tôi chẳng thể phàn nàn gì được – con người ta thường có hứng thú với mấy câu chuyện mà.
Cả nhà từ nguyên học lẫn người đọc bình thường đều sẽ cảm thấy thỏa mãn hơn nhiều khi một từ có được cái câu chuyện sâu sắc với dòng dõi lịch sử hẳn hoi đó, cùng những mối liên hệ trải rộng từ nghĩa này sang nghĩa khác, và nhảy từ thứ tiếng này sang thứ tiếng tiếp theo. Chủ thớt ơi, cái từ mà bạn đang tìm là “companion”, vốn có nghĩa tương tự với “mate” theo nhiều cách.
Bánh mì [bread, nhớ kĩ chữ bread này nha] xưa giờ luôn quan trọng ở châu Âu. Bạn có thể làm rất nhiều thứ với nó: phết mọi thứ lên nó, độn mọi thứ vào nó, dùng nó như một cái dĩa và ăn đồ ăn đựng trên mặt nó, và, nếu bạn là một con người giàu trí tưởng tượng, ăn nó luôn. Có khá nhiều từ phản ánh mối quan hệ đặc biệt này với bánh mì:
- Nếu bạn kiểm soát nguồn bánh mì – tức là bạn là chủ gia đình hoặc quản gia – bạn là “bread-guardian” [người giám hộ bánh mì], bạn là “loaf-warden” [hộ thần bánh mì], tức hlafweard trong tiếng Anh cổ. Hlafweard rút gọn lại thành lavord trong tiếng Anh trung cổ, và rồi thành “lord” trong tiếng Anh hiện đại. Lord’s Prayer [Kinh Lạy Cha], vì vậy, có nghĩa là xin bánh mì ăn hằng ngày từ người giám hộ bánh mì.
- Nếu bạn là người làm bánh mì, bạn là “bread-kneader”, bạn là “loaf-dougher” [cả hai từ đều có nghĩa là người nhào bột bánh mì], hay hlafdige trong tiếng Anh cổ. Hlafdige trở thành “lady”.
Từ thứ ba là từ tiếng Đức cổ gahlaibô. Nghĩa đen là “together-bread-er” [người-cùng ăn-bánh mì]: một người mà bạn chia sẻ bánh mì của mình với họ. Tuy vậy nó đã bị tuyệt chủng trong bản gốc, không một hậu duệ nào của từ nào còn tồn tại trong tiếng Đức hiện đại.
Nhưng chúng ta lại vẫn có một dạng của từ đó. Người Frank, vốn định hình tiếng Pháp hiện đại trên quy mô còn lớn hơn so với tiếng Pháp định hình tiếng Anh, là một trong những bộ tộc German chinh phục đế quốc Tây La Mã cũ. Và họ có biến thể của từ gahlaibô của riêng mình tên là gahlaibō (thấy biến đổi ngôn ngữ vi diệu chưa?)
Người Pháp có hai sự lựa chọn khi vay mượn từ gahlaibō vào phương ngữ Latin bình dân hậu kì của mình. Phương án đầu tiên là mượn trực tiếp, cả phát âm và những thứ râu ria kèm theo, chẳng hạn như galaibe. Phương án thứ hai là chuyển ngữ từng phần một của từ đó rồi mới mượn bản dịch. Họ đã chọn cách thứ hai.
Kết quả khá là đơn giản: “together-bread-er” trong tiếng Pháp được gọi là con (“với”), pan (“bánh mì”), và -ion (chẳng có nghĩa gì cả, chỉ là một hậu tố hoy). “Companion” nghĩa đen là “một người bạn chia sẻ thức ăn”. Nó là một trong hai từ mang nghĩa đó trong tiếng Anh.
Từ còn lại là “mate”. Từ này trong tiếng Đức nguyên thủy là gamatijô, “together-meat-er” – “meat” ban đầu có nghĩa là bất kể loại thực phẩm nào, chứ không chỉ là thịt (so sánh với mat trong tiếng Thụy Điển). Từ này thì lại có hậu duệ trong tiếng Đức hiện đại: lược đi ga- và -ijô ta có Maat trong tiếng Đức (“mate”, theo nghĩa hàng hải [bạn thuyền]), maat trong tiếng Hà Lan (“mate”, theo cả nghĩa hàng hải và nghĩa bạn bè), và “mate” trong tiếng Anh (“mate”, theo cả hai nghĩa vừa nêu, cộng với một nghĩa còn mạnh hơn nữa về “người phối ngẫu”).
Trả lời câu hỏi của bạn, không, từ “inmate” đến từ từ “mate” – với nghĩa từ nguyên học là “một người bạn chia sẻ thức ăn” – chứ không phải theo chiều ngược lại. Một “inmate” là một người sống trong cùng tòa nhà với bạn; và bạn có thể thấy nó ở đâu ra.
Cảm ơn!
