Sách ngày nay về thời Lê mạt hầu hết dựa theo Hoàng Lê nhất thống chí, trong khi có nhiều sách khác đã dịch như Nghệ An ký, Lê quý kỷ sự mà hình như chả ai đọc
Tư liệu Hán văn, Pháp văn chưa dịch thì khỏi nói.
Có rất nhiều tư liệu của Pháp chưa được dịch sang tiếng Việt, hiện đang lưu trữ Missions Étrangères de Paris, một số đã được đóng thành sách từ lâu (khoảng thế kỷ 18 – 19), và ngày nay được tải lên mạng. Tài liệu này trích từ Nouvelles des Missions Orientales (Tin tức từ Sứ mệnh Viễn Đông) năm 1787-1788 trên Google Books. Đoạn sau đây được dịch bằng Google Dịch + tra từ trên Wiktionary. Nhưng có những đoạn không dịch được nên in đậm nhờ anh em Pháp ngữ trợ giúp. Đoạn Pháp văn được in từ thế kỷ 19, thời đó chữ s và f in giống nhau nên có thể có nhầm lẫn khi đánh máy lại.
____________________
KÝ Về những sự kiện đáng nhớ nhất trong Sứ mệnh Tonquin, từ tháng 7 năm 1786 đến cuối tháng 7 năm 1787.
Năm nay, vì tình trạng không may hiện tại của chúng tôi, chúng tôi không nhận được thư nào từ Macao. Những cuộc nổi loạn ở Tonquin vẫn chưa được bình định, và chúng tôi e rằng bọn chúng sẽ cản trở chúng tôi khi tàu Trung Quốc quay trở lại giống như năm ngoái. Chúng tôi cũng biết được rằng các vị ở thượng Cochinchine không thể liên lạc được với Macao, một con tàu từ thành phố này đã bị bắt, tàu trưởng và vài sĩ quan đều bị giết; đây là tình huống nguy cấp và đáng quan ngại. Hai Sứ mệnh này cần phải kết hợp với Sứ mệnh ở Trung Quốc và Âu châu, nếu bị gián đoạn sẽ gây hại cho đạo [religion, tác giả sử dụng từ này để chỉ đạo Thiên Chúa. Các tôn giáo khác được gọi là sect.]. Tất cả hãy tin vào Chúa, ngài sẽ không bỏ rơi những linh hồn đã đặt niềm tin và hi vọng vào ngài. Trong lúc đó, tôi sẽ viết tiếp đến ngày hôm nay cuốn nhật ký mà tôi bắt đầu từ tháng 6 năm 1786.
Ngày 3 tháng 7 – 1786, tôi nhận được thư từ ông le Breton, phó linh mục [provicaire] của tôi ở một vùng của Tonquin, giáp ranh Cochinchine. Ông cho tôi biết rằng:
- Bọn Tai son [Tây Sơn]còn gọi quân phản loạn ở Cochinchine, đã xuất hiện tại bờ biển Phu xuan [Phú Xuân], với nhiều tàu và thuyền.
- Chúng đã đánh bại vài đồn binh của Tonquin.
- Chúng hạ trại ở biên giới hai nước và chặn tất cả các ngả đường
Ông thêm vào tái bút rằng chúng tuyên bố chúng là chúa của vùng đất đã bị người Tonquin xâm lược và chiếm đóng và rồi chúng gây ra một cuộc thảm sát lớn.
Ngày 13 tháng 7, tôi nhận được hai bức thư khác từ ông: trong thư thứ nhất, ông xác nhận Phu xuan bị chiếm và toàn bộ tàn quân của Tonquin đến vào ngày 16 tháng 6. Trong thư thứ hai, ông cho tôi biết rằng Tướng quân Coung chinh [Cống Chỉnh, tức Nguyễn Chỉnh], quan Tonquin, lánh nạn ở Cochinchine, được Tay son hậu thuẫn, đã xâm nhập đất Tonquin, trong khi thủy quân của ông ta đang đi quanh bờ biển Xu nghé [Xứ Nghệ, tức Nghệ An trấn]; rồi trấn thủ của trấn này đã bỏ trốn, sau khi đốt cháy kho thuốc súng. Ngày 24 tháng 6 quân địch xâm nhập vào vương quốc: không ai kháng cự, chúng nhanh chóng vượt qua hai trấn Nghe an & Xu thang [Xứ Thanh, tức Thanh Hoa trấn]. Khi chúng đến Hien [Phố Hiến], nơi trấn thủ ở và nơi đây giống như là đại lộ tới kinh đô, chúng gặp phải một cuộc tấn công yếu và một trận pháo dài nhưng không nguy hiểm lắm trước khi chiếm được nơi đó, chuyện này xảy ra ngày 18 tháng 7.
Cuối cùng, vào ngày 21, sau một hay hai trận chiến nhỏ, Coung Chinh nhập kinh vào giữa ngày. Chua [chúa, tức Trịnh Tông], hay phụ chính [despote] của vương quốc, không nhận ra kế hoạch của kẻ địch muốn lập lại Vua [vua], hay vị vua hợp pháp, vẫn đang ở trong phủ thoải mái của mình, trong tường thành và ra lệnh ngăn không cho chúng vào; nhưng ngay khi ông nhận ra, ông trèo lên voi và bỏ trốn. Hai ngày sau, ông bị bắt bởi bề tôi của ông và tự sát. Thi thể ông được mang về kinh và phơi ở cổng. Cổ ông bị đâm vài nhát. Và thế là vị vương [prince] trẻ tuổi đã mất, chỉ mới nắm quyền gần đây, bởi cuộc tấn công của một đội quân. Em trai [Nguyễn Huệ] của bạo quân Nhac [Nhạc, tức Nguyễn Nhạc], người đi cùng Coung chinh, nhanh chóng chiếm lấy phủ Chua và triều kiến vua Canhung [vua Cảnh Hưng], vị vua duy nhất của Tonquin, để tỏ sự biết ơn, ngài đã gả đi một người con gái [Ngọc Hân công chúa]. Nhưng vị quân này, tuổi đã thất thập và đã tại vị 47 năm, không sống được lâu hơn Chua, đối thủ của ông. Ông băng hà ngày 10 tháng 8. Cháu của ông Hoang-ton [Hoàng tôn] kế vị với tên Chieu thoung [Chiêu Thống], (nhắc nhở mọi người về sự nhất thống.) Cha của Chua toung [Chúa Tông, tức Trịnh Tông], một vị vương tàn nhẫn và là kẻ thù lớn của đạo, đã giết chết cha của Chieu thoung.
Mọi người cho rằng vị vua mới sẽ cai trị không gặp trở ngại nào và sẽ rực rỡ hơn người ông Canh hung, người chỉ có hư vị trước khi Tay son đến. Mọi quyền lực đều thuộc về tay Chua, vị vương mà ban đầu giống như là connétable của chúng tôi và cuối cùng, trở thành giống như là maire de palais của chúng tôi. Nhưng ảo tưởng đó không kéo dài lâu. Sau khi cướp bóc và tàn phá phủ Chua, lấy đi cả pháo, đạn pháo, súng, mọi binh khí, kể cả thuốc súng và vét sạch kho thóc, quân địch tiếp tục quay về Cochinchine vào cuối tháng 8. Bạo quân Nhac, avec une multitude de gens sans aveu và một trăm con voi, tự thân đến trước khi vụ cướp [xảy ra]: hắn ở lại kinh đô khoảng ba hay bốn ngày, rồi hắn rời đi cùng với em trai và toàn bộ quân đội. Chỉ có 20 nghìn người, nhưng người ta nói là 200 nghìn: người Viễn Đông rất giỏi phóng đại và dối trá. Và vì đó, trái ngược với ý định của tướng quân Coung chinh, cuộc chiến tranh Tay son này chỉ là một vụ cướp không hơn. Coung ching, vì có một vài lí do nên không thể rời bỏ chúng, đã trốn và đi theo bọn chúng đến biên giới Cochinchine: ông cảm ơn bạo quân Nhac và vương đệ, người đã đưa ông về nghỉ ở quê nhà ông, cũng không xa lắm. Nhưng ông không ngồi yên tại đó. Khi biết được một thế lực hùng mạnh, vào ngày 12 tháng 9 đã bắt Vua công nhận Chua mới, và trong một tờ chiếu của vị vương này ngày 13 đã bạc đãi ông, ông chỉ nghĩ đến việc tự lập đảng để bắt đối thủ của mình phải run sợ. Ông không thể dựa vào số lượng hay tình cảm của những đồng bào mình. Và dù ông đã đánh bại trấn thủ và đội quân kỷ luật kém của ông ta, ông sợ rằng mình sẽ bị thất bại dưới sự hợp lực của tất cả những người ghét ông. Một lần nữa ông lại cầu viện Tay son. Em trai bạo quân Nhạc, trước gọi là Duc oung [Đức Ông]và giờ là Chua phu xuan [Chúa Phú Xuân], có nghĩa là chúa của Phu xuan, một người đây tham vọng và thèm muốn mở mang vùng đất nhỏ bẻ của mình bằng việc chiếm lấy Tonquin, đưa trở lại vương quốc 5 tới 6 nghìn quân, vài cận thần và đệ nhất quan của hắn, không phải là để cứu Coung chinh, người mà có sức mạnh hắn vốn sợ, mà là để thực hiện cuộc xâm lược mà hắn âm mưu, điều và công chúa Tonquin, con gái vua Canh hung, vợ đầu của hắn rất khuyến khích.
Theo bức thư nhận được 5 tháng trước, từ thượng Cochinchine, vương [Nguyễn Huệ] quay lại đây với 50 nghìn người, hay đúng hơn là 50 nghìn nông dân giang hồ, được huấn luyện vội vã; lính cũ của hắn đã bỏ hắn đi vì hắn bỏ đói họ đến chết; nhưng bất hòa xảy ra giữa bạo quân Nhac và hắn, vì mục tiêu chiếm Tonquin và việc li khai thượng Cochinchine, không cho phép hắn thực hiện kế hoạch của mình. Theo một bức thư từ ông la Barrette, viết ngày 1 tháng 5 và nhận ở Tonquin ngày 26, Duc oung vây hãm Qui phu [Quy phủ, tức Quy Nhơn phủ], quốc đô của bạo quân Nhac và nhốt hắn tại đó. Dù sao, il se contente d’entretenir, ở Xu nghê và biên giới hai nước, có một vài đồn binh Tay son mà vì lý do chính trị Chieu toung và Coung chinh không thể đuổi đi được.
Ngay sau khi Coung chinh nhìn xuyên thấu được kế hoạch của Duc oung, bèn trả lại viện quân cho hắn; đi kèm tiền và một món quà bằng vàng hay bạc. Chỉ huy của đám lính này, sợ không dám trái lại mệnh lệnh bí mật của chủ, từ chối quà của tướng quân Tonquin. Rồi, tướng lĩnh hai trấn Thanh và Nghe, vốn là vệ binh của Chua và kinh đô, căm giận vì thấy quê hương đang bị ngoại bang giày xéo và sợ Coung chinh trừng phạt thói kiêu căng cũ của họ, đã xin đi đánh giặc: Coung chinh không đồng ý. Tuy nhiên, bọn Tay son không phải không biết chúng đang bị người Tonquin căm ghét thế nào và quân số của chúng ít đến đâu, vì vậy nên chúng không lơi là phòng thủ khỏi bất ngờ và tăng cường ở những vị trí chúng chiếm đóng tại Bo chinh [Bố Chính], Nghe an, Xu thanh và Xu nam[Xứ Nam, tức Sơn Nam trấn]. Bọn chúng cũng dùng đến một mưu mẹo: chúng chào đón trộm, cướp, những kẻ không dám làm cướp nữa, và cấp cho chúng gạo, tiền, gỗ, rơm,v.v. những cái mà chúng cần. Với một người Cochinchine, đôi khi có 20 đến 30 tên cướp Tonquin, không hài lòng với phần thưởng, dùng tên tuổi và tiếng tăm mà chúng đã reo rắc vào người dân trước kia để trấn lột một số tiền đáng kể.
Khi người Cochinchine đã thu được rất nhiều tiền, chúng bí mật chuyển tiền đến trại chung ở Xu thanh; sự thối tha và bạo lực của chúng kéo dài đến giữa tháng ba, rồi chúng tiếp tục quay về Phu xuan, chất đầy của cải, để trả cho Duc oung, đền bù cho số đã bị bạo quân Nhac cướp năm ngoái. Hơn nữa, việc chúng rời đi cũng không phải là tự nguyện, mà do Duc oung ra lệnh vì vua Chieu thoung yêu cầu; tuy nhiên vẫn còn một vài tên ở Xu nghé, một số có vẻ muốn ở lại và y faire la loi.
Coung chinh rời Xu nghe, với lực lượng đáng kể, gồm người Tonquin, sau khi trấn thủ đó bị đánh bại, đi qua Xu thanh. Ông ở lại đó đủ lâu để tăng quân số, chỉnh đốn đội ngũ và thăm dò tình hình trấn Xu nam. Lúc đó một viên quan trẻ xin với Chua quê [Chúa Quế, tức Trịnh Bồng], cho đi đánh Coung chinh, hứa sẽ báo cáo về; được chuẩn y và được cho chỉ huy một số lính; họ nhanh chóng bị trừng phạt vì sự điên rồ của mình; hai chỉ huy bị giết và còn lại bỏ trốn.
Coung chinh tới Xu nam, trấn phía Nam, vào cuối tháng 1, xem xét luật lệ các nơi và phục hồi lại an ninh công cộng. Ông gặp một tay giang hồ, trước kia là tướng cướp, mà Chua đã nuôi để trở thành một quan lớn và ông có quen biết anh em của hắn ta, và cho hắn trở thành chỉ huy bọn cướp, bỗng nhiên trở thành những chiến binh vệ quốc. Nhưng tên vô lại khoác lác này không dám nhìn Coung chinh, hắn bỏ trốn cùng người của mình: vương, bằng hữu của hắn, trở về kinh, khóc lóc vì giận dữ và nhục nhã. Còn Suat te (tên của tay giang hồ thất bại kia) thì nhanh chóng bị tìm ra và đưa đến trại Coung chinh, ra lệnh chém đầu và tịch thu tài sản của hắn. Tên cướp này là hàng xóm của chúng tôi và làm chúng tôi phải sợ nhiều hơn một lần. Chua đã biết được thất bại này, nên thấy cần phải ngăn chặn Coung chinh và rời kinh đô ngày 28. Vua Chieu thoung muốn ông ở lại, nhưng thấy ông đã chạy mất, vua ra lệnh đốt cháy phủ Chua. . Một khu lớn, cụ thể là nơi những vị vương từng ở, bị thiêu thành tro. Vài nhà công khác cũng bị lửa thiêu rụi. Coung chinh lúc đó đến nơi, dập lửa, viện trợ cho thành phố và tháo dỡ tất cả tượng thờ, hình ảnh, chuông, v.v. làm bằng đồng. Ông đúc tiền, pháo và các vũ khí các. Rồi ông chiêu những kẻ chống đối, bằng sự ân cần hoặc bằng vũ lực. Lúc đầu người ta tin rằng Chua sẽ chấp nhận lời mời của vua về kinh, hai vị quan chủ chốt gắn liền với lợi ích của ông, giả vờ tuân lệnh. Nhưng chúng tôi sớm đã nhầm: ngọn lửa nội chiến đột nhiên bùng lên dữ dội hơn trước. Coung chinh vì đó đã gửi vài đạo quân vây thành nơi Chua đóng, nó bị chiếm vào 6 tháng 3, nhưng Chua đã bỏ trốn. Một tướng hải tặc đến gặp ông, với vài chiếc thuyền, và đưa ông đến các trấn miền Đông, tới trại của Han nhoung [??? Nhưỡng, tức Đinh Tích Nhưỡng || Nguyên chú: tên của viên quan, người mà ở đầu tháng 9 năm ngoái dẫn vị vương này và cầm đầu một đội quân lớn, tới ép vua, hay Vua chieu toung phải công nhận Chua]. Cuộc chinh phạt thứ nhất được tiếp nối bởi cuộc thứ hai, quan trọng hơn nhiều, tại Xu doai [Xứ Đoài, tức Sơn Tây trấn]. Một đại quan, tên Quan thec [Quận Thạc, tức Hoàng Phùng Cơ], một chiến binh, chỉ huy 80 nghìn quân uy hiếp kinh thành. Ngay lập tức ông đã bao vây một đồn quan trọng và đánh bại đồn binh, khi Coung chinh đến với 30 nghìn quân, đã bắt ông làm tù binh và ra lệnh xé xác con gái ông; nàng là một chiến binh Amazon ngồi trên lưng ngựa, đứng hàng trước; nàng quấn khăn quanh ngực và một mảnh vải đỏ trên đầu, faisant plusieurs tours, ở một bên tay nàng cầm một thanh gươm, khua liên tục; ở tay kia là một chiếc rìu lớn, tựa vào vai. Coung chinh tiếp tục trở về kinh với tù nhân, người chết vài hôm sau vì thuốc độc. Những người ủng hộ Chua phải dùng mưu kế. Họ lập ra một âm mưu đe dọa tính mạng vua Chieu thounh và Coung chinh, bị phát giác vào ngày 31 tháng 5, một ngày trước khi tiến hành. Vài tên đầu sỏ bị chém, nhưng trấn thủ thành được tha, dù nhà vua đã gửi hắn thuốc độc. Coung chinh đã xin tha cho hắn, để trả ơn những việc tốt hắn đã làm cho mẹ ông khi còn là trấn thủ Nghe an, quê hương của Coung chinh.
Trong khi những việc đó đang diễn ra ở kinh đô, trấn thủ hiện tại của trấn phía Nam, tên là Doc chien [Đốc chiến, tức Hoàng Viết Tuyển], một người đầy tài năng và can đảm, chỗ dựa của tướng quân Coung chinh, tấn công thủy quân của Chua que, được chỉ huy bởi Han nhuong và Thiem sen, đánh tan nó và chiếm được 5 đến 600 tàu thuyền. Thất bại cuối cùng này đã làm hỏng việc của Que vương. Xem ra ông không thể nào phục hồi được, và đây là tín hiệu của sự thanh bình yên tĩnh: chúng tôi không còn thấy giặc cướp nữa.
Cuộc cách mạng đó diễn ra tại Tonquin một năm trước, liệu đạo có thể thắng không? Không chắc. Nhưng dù sao, tình hình khá khả quan. Coung chinh không phải kẻ thù của người theo Thiên Chúa, ông chỉ biết ít về đức tin của họ. Còn về các phái [sect] của thờ thần tượng, ở đây gọi là Dao but [Đạo Bụt] hay Phat [Phật], ông không theo phái đó, ngược lại, ông ghét nó. Cách đây không lâu, nghe các sư sãi than vãn về việc dỡ bỏ các ảnh tượng bằng đồng, ông trả lời rằng họ than vãn là sai, rằng But nhìn thấy chiến tranh nổi lên khắp tứ phương của vương quốc nên đã trốn về quê hương Ấn Độ và bỏ chùa cùng tượng lại cho người Tonquin muốn làm gì thì làm, v.v.
Tôi hiện đang để trước mặt hai bức thư từ Cha xứ của kinh đô. Ông ca ngợi tướng quân Coung chinh hết lời; ông có cuộc gặp vào ngày 27 tháng 2. Coung chinh đã biết được từ một người theo Thiên Chúa, đang là thư lại và y sĩ của ông, rằng linh mục đã học ở Xiêm, lập tức ngồi xuống khi bước vào phòng và hỏi về những nơi ông đã đi qua. Nghe đến tên dinh Doung nai[Đồng Nai], ông hỏi có nhiều người theo Thiên Chúa ở Doung nai không. Le prêtre ayant répondu, que, dans le temps où il y pas sa, il y en avoit peu. Coung chinh répartit: “Maintenant, il y eu a grand nombre; presque toute la province est chrétienne & le peuple désiroit fort que je demeurasse avec eux.” Ông cũng hỏi về những việc liên quan đến cuộc chiến giữa Tay son và Chua nghuien [Chúa Nguyễn, tức Nguyễn Ánh], tức vị vua hợp pháp của Cochinchine và cho lui rất lịch sự.
Cha xứ của kinh đô, sau khi báo cáo vài đặc điểm, để cho biết tính cách và quan niệm đạo đức của Coung chinh, kết thúc bằng đoạn văn này: Một sĩ quan quân đội, thuộc cấp của Coung chinh, đã bắt một quý nhân, người đó đã gửi đơn khiếu nại tới tướng quân. Lập tức, Coung chinh giận dữ, rút gươm và gọi tất cả mọi người trong nhà ra: Thanh gươm này, ông nói, không nể ai cả: lớn hay nhỏ, quen hay lạ, dù là cha hay mẹ, quý nhân hay thường dân, không ai là ngoại lệ. Ai có đầu, hãy bảo hắn cẩn thận rơi đầu, như người này, đã bắt giữ chỉ huy của mình mà không có lệnh. Ta không tiếc quãng thời gian cùng với hắn từ thuở nhỏ, lôi ra đồng chém đầu. Và rồi họ chém đầu hắn.
Tôi muốn nói tới các ông Thiébaud và la Mothe, ghi chép của những gì họ đã trải qua và những mất mát của họ; họ bị cướp vài lần bởi bọn Tay son, bởi lũ trộm cướp Tonquin. Những linh mục quốc gia và những người Âu châu cũng không được đối xử tốt hơn. Không thể kể được bao nhiêu bình và đồ trang trí linh thiêng đã làm mồi cho bọn cướp, nos Messieurs de Cochinchine nous en ont témoigné leur peine.
Trong lúc loạn lạc vô chính phủ này, mọi liên lạc giữa các mục sư và con chiên bị gián đoạn, không chỉ những người tham gia Thánh lễ càng ít đi, mà nhiều người theo Thiên Chúa nghèo đói bắt chước hoặc bị đe dọa bởi người ngoại đạo [païens], tham gia vào các hành vi trộm cướp như chúng. Giữa nhiều việc đau đớn đắng cay như vậy, chúng tôi không thể không an ủi.
- Sự che chở của Chúa [divine Providence] đã bảo vệ trường của chúng tôi ở Ke Vinh [Kẻ Vinh, nay là thành phố Vinh], nhà ở của các vị truyền giáo Âu châu và phần lớn nhà của linh mục trong nước.
- Nhiều người theo Thiên Chúa tham gia vào các hoạt động mê tín của làng đã quay lại để trừ bỏ nó. Họ theo đạo với niềm vui và kết giao với các anh em.
- Quantité dé gentils voyant le mépris où sont tombés les Dieux & les Génies tutélaires, paroissent ébranlés & moins éloignés du Christianisme; de sorte, que ces deux dernieres années, si le nombre des adultes baptisés n’a été que d’environ 900 dans ce vicariat, on ne doit l’attribuer qu’à l’impossibilité morale où l’on étoit, d’aller les exhorter & les instruire. C’est aussi ce qui a empêché d’aller cette année à la recherche des enfants moribonds des paiens; on n’en a pu ondoyer qu’un petit nombre; d’ailleurs, il en est beaucoup moins péri par la famine, ‘que l’année- derniere.
Kí tên
Giám mục Céram và v.v.
31 tháng 7 – 1787
