“Gió đưa cây cải về trời
Rau răm ở lại chịu lời đắng cay.”
Câu ca dao và truyền thuyết về bà Phi Ánh và hoàng tử Cải.
Truyền thuyết lịch sử chưa được kiểm chứng.
Truyền thuyết về An Sơn Miếu:
“Bà Phi Yến có tên thật là Lê Thị Răm và là thứ phi của chúa Nguyễn Ánh. Vào năm 1783, Nguyễn Ánh bôn đào ra Côn Đảo để tránh sự theo dõi của lực lượng Tây Sơn. Vì thất bại liên tục nên ông có ý định đưa hoàng tử Hội An (có tên tục là hoàng tử Cải) tháp tùng cùng Bá Đa Lộc sang Pháp làm con tin để cầu viện.
Bà Phi Yến ngỏ lời khuyên Nguyễn Ánh rằng: “Việc đánh nhau với Tây Sơn là chuyện trong nhà, thiếp nghĩ chúa công không nên nhờ vả ngoại bang, nếu thắng được Tây Sơn cũng chẳng vẻ vang gì mà e còn nhiều điều rối rắm về sau”.
Chỉ mấy lời khuyên can ấy mà chúa Nguyễn Ánh nổi trận lôi đình, nghi bà Phi Yến có ẩn ý thông đồng với quân Tây Sơn. Nếu không có các quan cận thần hết lời xin giảm án cho bà ắt bà không thoát khỏi tội chém đầu. Tuy nhiên, Nguyễn Ánh vẫn truyền lệnh giam cầm bà vào hang đá trên một hòn đảo hoang vắng nằm về hướng Tây Nam của quần đảo Côn Đảo (hòn Bà ngày nay).
Vừa truyền lệnh giam cầm thứ phi Phi Yến xong thì Nguyễn Ánh được tin quân Tây Sơn sắp ra đến Côn Đảo, ông liền cùng đoàn tùy tùng xuống thuyền chạy tiếp. Lúc bấy giờ đứa con duy nhất của bà Phi Yến cùng với chúa Nguyễn Ánh là hoàng tử Hội An khóc lóc đòi mẹ bị Nguyễn Ánh ném xuống biển, xác trôi tấp vào làng Cỏ Ống. Ngày nay tại làng Cỏ Ống còn ngôi mộ và miếu thờ hoàng tử Hội An (Thiếu Gia Miếu)…”
Truyền thuyết có thật không ?
“Trở lại với truyền thuyết trên có vài điều để suy ngẫm. Câu chuyện có nhiều mâu thuẫn và thiếu lôgic.
Giết vợ, vứt con mới 4 tuổi xuống biển đáng sợ hơn cả hổ dữ theo như câu chuyện trên làm sao thu phục nhân tâm, nhất là trong cơn biến loạn bị truy đuổi liên tục để dựng nghiệp đế vương như Nguyễn Ánh.
Sự nhầm lẫn địa danh (đảo Côn Lôn và đảo Cổ Long (Koh Kong) trong đại nam thực lục) của các sử gia nhà Nguyễn đã tạo chỗ dựa cho một truyền thuyết tai hại, không lấy gì làm dễ chịu về vị vua của họ. “- theo Đinh Văn Hạnh –
