Để có thể kể một câu chuyện hấp dẫn và hiệu quả, người kể chuyện phải dựng nên một thế giới nơi xảy ra câu chuyện đó, quá trình này được gọi là kiến tạo thế giới. Một số câu chuyện đòi hỏi kiến tạo thế giới chi tiết hơn những câu chuyện khác nhưng chúng đều có cùng một mục đích chung là: xóa bỏ những rào cản của sự ngờ vực, lôi kéo những người xem như chúng ta, khiến chúng ta tin tưởng vào thế giới được người kể chuyện tạo ra.
Tôi muốn bóc tách những bộ phim của xưởng phim Ghibli từ khía cạnh kiến tạo thế giới, và cách họ đã kiến tạo thế giới để có thể tạo ra được cảm giác như đang sống ở thế giới thực, một đặc điểm mà tôi đã ngưỡng mộ từ lâu trong những bộ phim của Ghibli. Với chất lượng hoạt họa tuyệt vời và chú trọng đến từng tiểu tiết, xưởng phim Ghibli luôn có thể tạo ra những bộ phim độc đáo có thể khiến ta đắm chìm vào mà vẫn đáp ứng được yêu cầu từ cả hai khía cạnh giả tưởng và hiện thực.
Kiến tạo thế giới là một công việc khó nhằn đối với những họa sĩ diễn hoạt bởi tất cả các yếu tố hình ảnh có trong một bộ phim đều phải được dựng nên từ đầu. Không có bất cứ thứ gì có sẵn cho đến lúc chúng được vẽ ra. Đây chính là sự vượt trội của Ghibli – những họa sĩ ở đó có kỹ thuật thành thạo và họ tập trung vào từng chi tiết trong mọi cảnh phim. Cho dù có viển vông và kỳ ảo đến thế nào đi chăng nữa thì thế giới trong phim của Ghibli vẫn luôn mang lại cảm giác rất chân thật và thực tế.
Trích lời của Miyazaki:
“Phim hoạt hình có thể mô tả một thế giới hư cấu, nhưng tôi tin rằng cốt lõi nó vẫn phải có tính hiện thực nhất định. Ngay cả khi thế giới được mô tả là giả dối, thì cái mẹo (làm phim) là vẫn phải khiến cho nó chân thực nhất có thể. Nói cách khác, nhà làm phim phải bịa ra một lời nói dối chân thực đến mức người xem sẽ thực sự nghĩ rằng cái thế giới được mô tả trong phim cũng có thể tồn tại ngoài đời.” – Starting Point, trang 21.
Bây giờ hãy thử để ý đến cách tiếp cận của Ghibli đối với những chuyển động hoạt hình. Cách những nhân vật của họ chạy và tương tác với môi trường xung quanh, cách quần áo và tóc của họ chuyển động tạo nên ảo ảnh vật lý. Các họa sĩ diễn hoạt phải tạo nên được cái cảm giác chân thật về tỷ lệ và quy mô của không gian, trọng lực, trọng lượng, động lượng thay đổi qua từng khung hình, từ đó biến một thế giới hư vô thành một thế giới vật chất có thật. Không phải chỉ những bộ phim của Ghibli mới có đặc điểm này, nhưng ở Ghibli, thông qua cách xử lý những chuyển động, những nhà làm phim luôn có thể khiến cho mọi thứ có được sự chân thực đến mức như có thể chạm vào. Chính điều này đã lôi kéo người xem vào hiện thực của một thế giới trong phim, cho dù thế giới ấy khác xa với thế giới của chúng ta.
Hãy nghĩ về từ này: hoạt họa. Nó có nghĩa là “mang đến sự sống động”. Đây cũng chính là diễn xuất. Miyazaki cho rằng bản thân những họa sĩ diễn hoạt cũng là diễn viên; họ phải thấu hiểu và đồng cảm với nhân vật do mình tạo ra. Phần nào họ cũng chia sẻ nhiệm vụ của một diễn viên. Họ phải cân nhắc những điều như thế này: Động cơ của nhân vật là gì? Nhân vật cảm thấy như thế nào? Nhân vật đang kìm nén điều gì? Nhân vật có đang tự mãn không? Hay là đang bẽn lẽn? Sợ hãi? Ngượng ngùng? Quyết tâm?
Theo lời của Hayao Miyazaki:
“Những cảm xúc của nhân vật trở thành cảm xúc của bạn. Và như người ta thường nói, bạn sẽ vừa là họa sĩ diễn hoạt vừa là diễn viên.” – Starting Point, trang 35.
Tất nhiên là các diễn viên lồng tiếng cũng diễn rất nhiều, nhưng việc lồng tiếng vốn là thứ độc lập cho đến khi nó gắn liền với một nhân vật được vẽ ra. Phong thái và nét mặt không nói nên lời của một nhân vật cũng quan trọng không kém việc định hình một nhân vật thông qua những gì nhân vật đó nói. Vậy nên kỹ thuật điêu luyện của một họa sĩ diễn hoạt phải được đo đạc qua khả năng đồng cảm với nhân vật được họ vẽ nên.
Để hiểu rõ hơn về điều này, hãy xét đến những cảnh nhân vật đang chạy. Để truyền tải được ảo giác của những bước chạy, các họa sĩ sử dụng một chu trình – một chuỗi hoạt hình mô tả những bức chạy. Theo thời gian, những nhà làm phim đã phát triển một tiêu chuẩn nhất định cho chu trình này – một chuỗi bốn bước chạy mỗi giây và sáu khung hình cho mỗi sải chân. Đây mới chỉ là một chu trình ví dụ, tất nhiên là có rất nhiều cách chạy khác nhau và mỗi nhân vật lại có một cách chạy trong từng hoàn cảnh và lý do khiến họ chạy. Họ có đang sợ hãi không? Hay vui tươi? Hoặc quyết tâm? Việc chạy của các nhân vật hầu như luôn có động cơ rõ ràng và là cơ hội để các họa sĩ truyền đạt điều gì đó về nhân vật đó. Đó là cơ hội để các họa sĩ được “diễn”.
Cần có sự khéo léo trong việc xây dựng một chu trình chạy phù hợp với nhân vật, cảm xúc và ý định của họ. Và nó phải cực kỳ chính xác, một khung hình thừa thãi ở bất cứ chỗ nào cũng có thể phá hủy nhịp điệu và tạo nên một cái nhìn không chắc chắn về nhân vật. Bất cứ khi nào bạn nhìn thấy một nhân vật đang chạy trong phim của Ghibli, thì đó cũng là lúc các nhà hoạt họa đang phải cân nhắc động lực để nhân vật đó chạy và chuyển hóa nó thành những chuyển động.
Ghi chú bên lề: Tạo nên được chuyển động chân thực vốn nổi tiếng là khó thực hiện đến mức rất nhiều nhà làm phim đã dùng kỹ thuật
đồ lại hình ảnh người thật đang chạy, coi nó như một đường tắt để mô phỏng hiện thực, quá trình này gọi là rotoscoping – nhưng nói thật lòng thì thành quả khá là ghê rợn.
Ghi chú bổ sung của tác giả: Tôi đã thay đổi quan điểm của mình về vấn đề này, tôi nghĩ là nó khá ngây thơ. Tôi cho rằng vấn đề duy nhất còn tồn tại là trong quá trình mô phỏng hiện thực, không phải lúc nào rotoscoping cũng tạo nên một sản phẩm thuyết phục được như hoạt hình vẽ tay, nhưng không phải lúc nào nó cũng là vấn đề và tôi không còn nghĩ rotoscoping là “ghê rợn” nữa rồi; nó vẫn có thể trở thành một công cụ sáng tạo hiệu quả đối với những nhà làm phim.
Vấn đề là có những chi tiết tinh tế trong hành vi của nhân vật bị mất đi hoặc không được vẽ lại đúng cách thông qua rotoscoping. Nhưng dù sao thì nhiệm vụ của hoạt hình cũng không phải là bắt chước đời thật hoàn toàn. Thay vào đó là tạo ra một sự tương đồng, đại loại vậy; tạo nên một thế giới tưởng tượng gần kề và gợi nhắc tới thế giới riêng của chúng ta nhưng không nhất thiết phải giống y hệt.
Nhà hoạt họa có thể nắm bắt những định luật của thế giới thật và bẻ cong hoặc phá vỡ chúng bằng bất cứ cách nào họ muốn. Đó là một phần kỳ diệu của hoạt hình. Nhưng để đạt đến cái ngưỡng “như thể đang ở thế giới thực” thì ắt phải có một sự quen thuộc cơ bản với các nhân vật và thế giới nơi câu chuyện diễn ra. Và sự quen thuộc đó đến từ chính những chi tiết nhỏ.
Ghibli không những làm được điều này một cách duyên dáng mà còn truyền tải được cảm xúc và đặc điểm của từng nhân vật thông qua những tiểu tiết. Chính những yếu tố tinh tế trong hành vi của các nhân vật Ghibli đã khiến họ trở nên rất người, rất thật.
Trong Spirited Away, nhà tắm hơi mang lại cảm giác sống động như thật. Mặc dù nó vốn là một điều vô cùng khó tin, nhưng chúng ta vẫn tin rằng nó có tồn tại trong bối cảnh của thế giới Spirited Away bởi vì nó được thiết lập rất tốt: Có những nhân viên có việc phải làm, có chỗ ngủ, có lò than đun nóng nước tắm, có những loại nước tắm khác nhau cho những khách hàng khác nhau, thậm chí có cả một quy trình để yêu cầu loại nước tắm nhất định cho từng buồng tắm. Nếu bạn dõi theo một nhân viên bất kỳ thì ngày của họ diễn ra như thế nào? Với tất cả những thông tin chi tiết này, nó tạo nên cảm giác như thể vẫn còn có những câu chuyện chưa kể khác đang diễn ra trong hậu cảnh.
Đây là tầm quan trọng của việc xây dựng một thế giới phù hợp; nó không giống cái vẻ bề ngoài rẻ tiền được dựng nên để tiện kể chuyện cho chúng ta nghe. Thay vào đó, thế giới này có chiều sâu và sự phong phú; cảm giác như đã vượt khỏi giới hạn của những khung hình.
Ví dụ điển hình: Princess Mononoke lấy bối cảnh thế giới thời trung cổ và lấy cảm hứng từ văn học dân gian Nhật Bản. Mặc dù có yếu tố giả tưởng, Princess Mononoke vẫn không hề trở nên quá lố bịch – hiện thực được tạo nên từ từng nhân vật có nhiều sắc thái, được tạo nên từ chú trọng đến từng tiểu tiết khi mô phỏng chuyển động, thậm chí nâng tầm đến một xã hội hoàn chỉnh và có cơ sở hạ tầng.
Hãy lấy Thị trấn Sắt làm ví dụ: Xã hội và văn hóa được thiết lập chặt chẽ đến mức chúng ta có thể thấy rõ được sự phân chia công việc cho từng đối tượng – phụ nữ làm việc ở xưởng trong khi đàn ông thì mạo hiểm theo chân Phu nhân Eboshi đi thu thập tài nguyên. Những chi tiết này không phải trọng tâm của bộ phim nhưng chúng xây dựng một bối cảnh bên ngoài củng cố cho câu chuyện chính. Tất cả những chi tiết này, với bối cảnh và không gian này đã xây dựng nên một thế giới đáng tin cậy đối với khán giả.
Những điều này đại diện cho nhiệm vụ to lớn của nhà làm phim hoạt hình: Tất cả những yếu tố trong thế giới hoạt hình đều phải được xây dựng từ đầu. Để ý vị trí của từng nhân vật quần chúng, từng hành động họ đang làm, và những ý định họ có thể có. Trong một bộ phim hoạt hình, mọi thứ hiển thị trên màn hình đều là có chủ đích. Để ý bối cảnh của bộ phim, để ý từng thứ mà những họa sĩ đã đặt ở đó cho bạn tìm, dù vô tình hay cố ý, tất cả những điều đó đều góp phần tạo nên cái cảm giác chân thực và một thế giới toàn diện vượt khỏi giới hạn của những khung hình. Để ý ngay cả những điều bình thường, nhỏ bé vụn vặt, những hành động và yếu tố tưởng như chẳng chút quan trọng nhưng tất cả đều có chủ đích của nó.
Một điểm đặc trưng khác mà bạn sẽ nhận thấy trong những bộ phim của Ghibli là phạm vi của những câu chuyện họ kể. Xưởng phim Ghibli vẫn thường được coi như chính là Hayao Miyazaki, một người đạo điễn lừng danh, giàu trí tưởng tượng và có tầm nhìn xa trong những câu chuyện tưởng tượng. Trái ngược với sự hư cấu rõ ràng của Spirited Away hay Howl’s Moving Castle, thì các bộ phim như Ocean Waves, From Up on Poppy Hill và Only Yesterday lại kể những câu chuyện giản dị, không khoa trương, tràn đầy những cảm xúc mạnh mẽ nhưng không hề thiếu đi sự tinh tế. Những câu chuyện này sẽ khó mà được truyền tải được hết nếu thiếu đi kỹ thuật hoạt họa điêu luyện.
Nhìn bề ngoài, hầu như đây không phải là những bộ phim hoạt hình mà người ta mong đợi. Phần lớn những bộ phim nhẹ nhàng thế này đều là do người thật đóng. Nhưng ở Ghibli thì không, hoạt hình chính là hình thức phù hợp nhất để kể lại những câu chuyện đó. Only Yesterday sẽ hoàn toàn khác nếu là một bộ phim do người thật đóng – không hẳn sẽ tốt hơn hay là tệ hơn, nhưng nó sẽ khác hoàn toàn. Và nếu ai đó có ý định làm một phiên bản live-action của Kiki’s Delivery Service, thì tốt nhất là nên ngừng lại và để nguyên cho những kiệt tác hoạt hình đó.
Chính bằng cách kể những câu chuyện như thế này, khi sự nhẹ nhàng, lộng lẫy, trưởng thành, huyền diệu, hoài cổ và những cảm xúc gặp nhau, những bộ phim của Ghibli đã trở thành hình ảnh thu nhỏ cho một thời đại mới của ngành hoạt họa. Rốt cuộc, như Ghibli đã chứng minh một cách hùng hồn rằng, hoạt hình đã trở thành một phương tiện không hề mới lạ mà còn đáng giá vô cùng, không chỉ bởi khả năng tạo nên những thế giới kỳ bí và ảo diệu một cách sống động, mà còn đến từ việc truyền tải đi những ý tưởng mang tính phổ quát và những cảm xúc thuần khiết bằng một phương pháp chỉ có hoạt hình mới làm được. Những bộ phim của Studio Ghibli đã phá vỡ những kỳ vọng của chúng ta về những gì có thể là hoạt hình, khiến chúng ta dễ dàng bị cuốn vào trong thế giới tràn đầy phép màu đó.
Mặc dù đây không nhất thiết phải là nhiệm vụ hay vai trò cụ thể của hoạt hình nói chung, nhưng tôi tin rằng việc xây dựng nên những thế giới chân thật trong những bộ phim của xưởng phim Ghibli đã khiến những bộ phim đó tràn đầy cảm xúc và sức ảnh hưởng cũng như có giá trị lâu dài, vượt qua cả thời gian. Tôi biết rằng, ít nhất là đối với tôi, xưởng phim Ghibli đã đặt ra tiêu chuẩn tốt nhất cho hoạt hình.
