Bàn ủi con gà là chiếc bàn ủi than có hình chú gà trống phía trước mũi được sản xuất ở Pháp cách đây hơn 200 năm. Vào khoảng năm 1930, chiếc bàn ủi con gà được lần đầu tiên xuất hiện ở Việt Nam là chiếc đúc bằng kim loại tại Huế có hình tượng và kiểu dáng giống nguyên mẫu ở Pháp.
Bàn ủi con gà nói có giá là có vì nó rất đặc biệt: “Con gà” được gắn bên tràn bàn ủi phải được đúc từ loại đồng lạnh để nó không hấp thụ nhiệt, khi bỏ than vào cả thân bàn ủi đều nóng nhưng khóa con gà thì không thấy nóng.
Kim loại để đúc bàn ủi con gà phải là đồng nguyên chất có khả năиg tích được nhiệt lượng tỏa ra từ than củi ở bên trong bàn ủi. Phía trước mũi bàn ủi là khóa để bàn ủi không bị bật nắp ra trong lúc ủi đồ có hình tượng con gà nên tên gọi “Bàn ủi con gà” cũng bắt nguồn từ đó mà ra.
Bên trong bàn ủi có một cái vỉ kê cao cách đáy khoảng một phân đặt vừa khí với đáy bàn ủi. Vỉ để tránh việc nhiệt lượng từ than tỏa ra quá nóng dễ làm cháy đồ khi ủi, đồng thời chỗ này cũng là chỗ chứa lớp tro tàn từ lớp than nóng cháy ra. Khác với bàn ủi hiện đại chỉ cắm điện như bây giờ, bàn ủi than phải thay than liên tục nên nhiều khi hết than mà không có dự trừ phải ngồi chờ để quạt than tiếp.
Trong quá trình ủi, thi thoảng dùng cái mo quạt vào hàng lỗ dưới hông bàn ủi để gió lưu thông vào giúp tro bay bớt và than cháy tốt hơn đảm bảo nhiệt độ. Nhiều lúc ủi quá nhiều nên cần nghỉ tay hoặc để xoay trở quần áo thì bàn ủi được đặt lên một cái đế hình tam giác.
Nhắc mới nhớ, tôi cũng nên chia sẻ kinh nghiệm để ai còn bàn ủi con gà biết cách mà xài: “Khi mới bỏ than vào, bàn ủi sẽ tích nhiệt nên rất nóng, phải ủi qua miếng ʟá chuối tươi cho đến khi nào nó khô quéo luôn mới xách lên ủi đồ”.
Thứ gì rồi cũng phải hao mòn theo thời gian, cái khóa con gà cũng vậy! Sau này khóa bị lờn, cài không còn dính vào nữa nên phải buộc lại bằng sợi dây thép để giữ đầu con gà cho chặt không gà chạy mất….
Bàn ủi điện trở thành phiên bản nâng cấp và được nhiều gia đình sử dụng hơn thay thế cho bàn ủi con gà. Và thế là bàn ủi con gà lại được mang ra con phố đảm nhiệm nhiệm vụ khác đó là ép nhựa, ép giấy tờ. Họ cắt miếng nhựa vừa với giấy tờ và đặt giấy tờ trong đó, miếng giấy lụa lên trên rồi dùng bàn ủi để ép. Rồi bàn ủi con gà cũng bị thay thế bằng các thiết bị hiện đại hơn chạy bằng điện và dần dần bàn ủi con gà biến mất khỏi cuộc sống thường nhật của người Việt.
Thay vào đó, bàn ủi con gà trở thành những món đồ cổ, nhờ vậy mà chiếc bàn ủi con gà giá trị hơn, báo chí cũng đưa tin nhiều hơn nên lớp trẻ sau này cũng biết đến nó cho dù chưa từng được sử dụng qua.
