Cân đòn xuất hiện từ lâu và đã được sử dụng rộng rãi cho đến hết thời bao cấp, với kiểu dáng không có quá nhiều thay đổi sau hàng ngàn năm lịch sử… Cân đòn được Làm bằng sắt với cấu tạo đơn giản, cân đòn là dụng cụ đo lường rất quen thuộc ở Việt Nam đầu những năm 1990 trở về trước. Ít ai ngờ rằng chiếc cân này có một lịch sử hết sức lâu đời.
Theo cuốn sách “1000 phát minh và khám phá vĩ đại”: thiết bị đơn giản nhất để cân đồ vật là cân đòn. Loại cân này gồm một thanh gỗ hoặc kim loại được treo ở điểm chính giữa của nó và hai cái đĩa treo ở hai đầu của đòn cân. Vật được cân để trên dĩa sẽ làm cho đĩa cân bằng với trọng lượng được đặt trên đĩa kia. Cân này được chế tạo vào khoảng năm 4000 TCN ở Lưỡng Hà và người Ai Cập cổ đại đã cải thiện được độ chính xác của nó.
Tuy nhiên sau này, theo các sử liệu Trung Hoa cũng có một phát minh về cân đòn của Lỗ Ban (507 TCN – 444 TCN). Đây là một thợ thủ công nổi tiếng sống ở nước Lỗ đầu thời Chiến Quốc trong lịch sử Trung Hoa. Cân đòn của Lỗ Ban được làm bằng gỗ, bao gồm cán cân, quả cân, và đĩa cân, hoạt động theo nguyên tắc đòn bẩy. Dựa theo Bắc Đẩu thất tinh và Nam Đẩu lục tinh, ông khắc 13 vạch khắc trên đòn cân, quy định 13 lạng bằng 1 cân. Sau khi thống nhất 6 nước, Tần Thủy Hoàng đã thêm ba vạch khắc tương ứng với tam tinh “Phúc Lộc Thọ”, đổi từ 13 lạng thành 16 lạng bằng 1 cân. Theo quy ước xưa, vạch khắc trên cân nhất định phải là màu trắng hoặc là màu vàng, không được dùng màu đen, hàm ý rằng khi kinh doanh buôn bán phải công bằng chính trực, không được mang tâm đen tối. Vạch khắc đầu tiên trên cân đòn gọi là “định bàn tinh”, vị trí của nó là điểm treo của quả cân với móc cân khi quả cân ở vị trí cân bằng. Điểm mấu chốt nhất khi làm cân đòn đó là phải chọn thật chuẩn “định bàn tinh”.
Cân tuy có cấu tạo đơn giản nhưng lại có độ chính xác cao, dễ sử dụng, vận chuyển và chế tạo không khó. Theo thời gian, thang đo này đã trải qua nhiều cải tiến để dễ sử dụng hơn. Cân đòn du nhập vào Việt Nam và trở thành công cụ đo lường chính của người dân Việt Nam trong nhiều thế kỷ. Nó từng là vật dụng “bất ly thân” đối với người dân ta trước đây.
Ngày xưa người ta đi làm ăn thường mang theo cái cân như ảnh: Cân bao thóc, gạo, củ sắn (bột sắn), cát gai khoai lang, cân đồng nhôm phế liệu, cân bom, bán heo, … Tôi còn nhớ hình ảnh ngày xưa khi nội tôi bán heo. Nếu cân heo nặng thì lấy một cái gậy, hai người gánh “khiêng” trên vai, một người điều chỉnh cân sao cho đều nhau, đúng giá trị – không “già” hay “non”.
Tuy nhiên hiện nay, cân đòn dần dần được thay thế bởi các loại cân hiện đại như cân đồng hồ, cân điện tử và không còn dùng nhiều trong đời sống.
Nguồn: Báo Dân Việt.
Sách “1000 phát minh và khám phá vĩ đại”
