Nền kinh tế La Mã cổ đại vận hành như thế nào?

A: Ian Vatco, thạc sỹ La Mã cổ đại và châu Âu thời trung cổ, Đh Ohio (2016)

===

Ôi anh bạn, câu hỏi hay quá, tôi thích câu hỏi này ghê. Chưa có ai từng đề cập về kinh tế hay xã hội cả. Thay vào đó họ toàn nói về mấy trận đánh nảy lửa hay mấy câu quote nổi tiếng không hà.

Được rồi không vòng vèo nữa, chúng ta tới với phần trả lời thôi. Đầu tiên hãy đi vào một số vấn đề thiết yếu cơ bản:

1/ Nền kinh tế La Mã mang bản chất nông nghiệp. Trước khi công nghiệp hóa nền nông nghiệp, bạn cần một lượng lớn dân cư của mình làm nông. La Mã có một vài tỉnh sản xuất lương thực trọng điểm. Nhưng nhìn chung, mỗi tỉnh đều có nông dân trồng đa dạng các loại rau/trái cây/chăn nuôi động vật. Có 2 dạng nông trại cơ bản:

a/ Nông trại của dân thường, những người sở hữu các mảnh đất có diện tích nhỏ. Họ giành cả đời mình để làm việc và sản xuất tại các trang trại. Họ có thể sẽ đến các thị trấn để bán lượng nông sản dư thừa, nhưng điều này cũng hiếm khi xảy ra.

b/ Điền trang. Sở hữu bởi giới kỵ sỹ và tầng lớp quý tộc siêu giàu. Tại các điền trang rộng lớn này, họ trồng rất nhiều các loại lương thực thực phẩm, đây là nguồn cung quan trọng đối với sự phát triển và tồn tại của La Mã. Những điền trang này có kích thước ngang với các quận ở thời hiện đại ngày nay và được cày cấy, trồng trọt bởi nô lệ hoặc những người công nhân lương thấp.

2. Những người thành phố khác nhau thích luật của thành phố đó hơn là luật chung.

3. La Mã ưa chuộng sử dụng nô lệ. Có tới hàng triệu nô lệ sống dưới thời đế chế này.

a/ Thậm chí những gia đình nghèo ở La Mã cổ đại cũng sở hữu ích nhất 1 nô lệ. Người ta nói rằng, nếu ở thời La Mã cổ đại, luật sư của bạn ra tòa cùng với ít hơn 8 nô lệ, thì có lẽ thân chủ là bạn – sẽ thua. (Ý là luật sư sở hữu càng ít nô lệ thì khả năng cãi thắng càng ít đó mọi người)

b/ La Mã có nền kinh tế tiền công nghiệp, nên họ không duy vật như chúng ta ngày nay. Thay vì khoe tài sản, họ sẽ khoe số nô lệ họ có. Họ lượn lờ trên phố cùng đoàn nô lệ theo đằng sau, họ muốn mọi người xung quanh rỏ dãi về sự giàu có của họ.

c/ Bạn có thể đánh giá sự giàu có của một người thông qua phong thái nô lệ của họ ra sao. Những người giàu nhất đế chế La Mã cổ đại thường có nô lệ riêng cho từng outfit của họ, và công việc duy nhất của những nô lệ này là ăn vận sao cho chủ nhân của mình theo phong cách đó. Ngoài ra cũng có nô lệ chỉ chuyên mở của thôi, hoặc có nô lệ chỉ chuyên đổ nước.

4. Toàn bộ nền tảng văn hóa cơ bản của La Mã là quan hệ người bảo trợ – người ủng hộ (client-patron relationship). Trong con mắt của người La Mã, mọi mối quan hệ (tình cảm, kinh doanh, ngoại giao) đều bị chi phối bởi mối quan hệ này. Người bảo trợ mong nhận được sự tôn trọng và phục tùng từ người ủng hộ, còn chiều ngược lại, người ủng hộ sẽ mong nhận được sự hỗ trợ – thường là tiền.

Được rồi, nếu bạn đến Rome hoặc một thành phố lớn khác như Antioch, bạn sẽ tìm thấy một nền kinh tế tiên tiến với nhiều hoạt động kinh doanh như:

Bạn hiểu ý tôi chứ. Nền kinh tế La Mã sẽ chẳng là gì nếu thiếu đi sự phức tạp và đa dạng.

Giờ bạn sẽ phải xem xét khoảng cách giàu nghèo của La Mã, vì nó cực kỳ quan trọng. Đây là các nó được phân tích (Lưu ý là nó không chính xác 100%, vì tôi không có những con số thực tế chính xác).

Đây là cách phân phối của cải trong xã hội. Giờ hãy nhìn vào cách sống của từng tầng lớp.

Vua: sống trong các cung điện nguy nga hoặc các dinh thự cá nhân (tùy vào ông ta muốn sống ở đâu). Họ hiêm khi ra ngoài, và nếu có cũng chỉ dành cho những lý do chính đáng. (Hình 1)

Kỵ sỹ và quý tộc: sống ở nơi họ làm việc. Những người liên quan đến chính phủ sẽ được cấp những căn nhà tầm trung, nằm gần tòa nhà chính phủ. Ở quê nhà, họ có thể sở hữu các biệt thự rộng rãi, nhưng điều này vẫn tùy thuộc vào năng lực tài chính cá nhân của từng người. Những biệt thự này thường dành cho toàn bộ của gia đình sinh sống, đôi khi có tới 300 người sống cùng họ ở đó.

Dân thành thị nghèo và tầng lớp trung lưu: Hầu hết những người này sống trong những căn nhà nhỏ có tên gọi insula. insula là một khư chung cư được xây lẫn với khách sạn. Các gia đình sẽ được nhồi nhét vào sống ở các khu có diện tích nhỏ hẹp. Ở tầng trệt sẽ có khu bếp dùng chung, một vài chỗ để các cửa hàng hoặc cửa hiệu thuê để kinh doanh. (Hình 2+3)

Vậy làm thế nào để những người không kinh doanh hoặc công nhân không thạo tay nghề kiếm tiền? ồ, họ có thể tìm được những công việc lặt vặt quanh thành phố, hoặc họ có thể tự tìm cho mình một người bảo trợ.

Như tôi đã nói ở trên về việc sự giàu có của người La Mã được thể hiện qua những người nô lệ. Nếu bạn đi bộ xung quanh với 100 nô lệ thì đã tương đương với việc cưỡi 1 con BMW hiện nay. Còn 1000 nô lệ thì sao? Nó giống với giá của con Lamborghini trong thế giới cổ đại vậy.

Mỗi sáng, khi mặt trời từ đỉnh bên kia đồi thức giấc, một vài người La Mã nghèo (có khi lên tới hàng trăm) sẽ ghé thăm những người giàu ở khắp nơi trong thành phố. Họ sẽ thể hiện sự ngưỡng mộ và ca ngợi đức hào phòng sáng chói của những người bảo trợ này. Và người bảo trợ sẽ cho họ vài đồng để thể hiện sự biết ơn và tôn trọng đã được nhận. Sau đó những người nghèo này sẽ đi theo người bảo trợ dọc trên đường phố nhằm giúp người bảo trợ thể hiện sự giàu có của mình đối với các bạn giàu có khác. Người được cho tiền sẽ dùng vài đồng ít ỏi đi đến phòng tắm hoặc đi thăm những người giàu có khác. Một vài người còn dành cả ngày của mình đi ca ngợi các người bảo trợ để thu được vài đồng từ mỗi người

—

Người dịch: Nguyễn Ngọc Mẫn