Thám hoa Nguyễn Minh Triết (1578- 1673) là một đại thần thời Lê Thần Tông, làm quan đến chức Thượng thư. Xung quanh chuyện thi cử của ông có nhiều tình tiết rất thú vị, hiếm có trong lịch sử khoa cử Việt Nam.
Thuở nhỏ, Nguyễn Minh Triết nổi tiếng thông minh, học đâu nhớ đấy, văn thơ phú lục đều giỏi, nhưng đường khoa danh hết sức lận đận, chỉ qua được kỳ thi Hương, còn khi đi thi Hội thì nhiều lần không đỗ.
Tương truyền, một đêm ông đến chùa, khi thiếp ngủ thì có vị thần tới nói: “Độc thư đáo lão vị thành danh”, dịch thành: “Có học đến già cũng không đỗ”; Nguyễn Minh Triết giật mình tỉnh giấc, quát: “Thần dẫu thiêng cũng chẳng kìm hãm được ta. Ta vẫn cứ học, xem thần làm gì được?”
20 năm sau, khoa thi Hội năm Tân Mùi (1631) đời Lê Thần Tông, đề thi gồm 2 phần: Phần đề phú có nội dung “Lấy đức làm chính trị”, phần đề thơ là “Tiêu Hà đứng đầu”; tất cả gồm 12 mục. Do thời gian ngắn mà đề mục lại nhiều nên mọi người đều làm sơ lược, tính toán miễn sao cho đầy đủ 12 mục.
Riêng Nguyễn Minh Triết thì lần lượt làm từng mục, dẫn giải cụ thể, biện luận rõ ràng vì thế khi hết giờ, phải nộp bài thì ông mới chỉ xong được 4 mục.
Không biết có phải từ đấy số phận đã quay lại “mỉm cười” với Nguyễn Minh Triết hay không. Lúc đầu, bài của Nguyễn Minh Triết vì làm thiếu nên không được lấy đỗ. Nhưng vì bài làm hay, nên ban giám khảo đã để riêng ra, dâng lên cho chúa xem. Chúa Trịnh Tráng xem bài thi thấy ý tứ rất hay, truyền bảo: “Thơ chỉ hay một câu, phú chỉ hay một đoạn mà còn được, huống chi 4 mục. Bài nếu đáng đỗ đầu thì cứ để đỗ đầu”.
Vậy là dù bài thi không hoàn thiện nhưng thí sinh Nguyễn Minh Triết lại được chấm đỗ kỳ thi Hội. Tới kỳ thi Đình, Nguyễn Minh Triết đỗ Thám hoa. Đi thi từ khi còn trẻ, dù giỏi chữ nghĩa nhưng trải qua nhiều khoa thi suốt mấy chục năm mà không đậu, đến 53 tuổi thì mới đỗ Thám hoa.
Nhớ lại chuyện được Thần báo mộng khi xưa, Nguyễn Minh Triết mới hiểu ra “độc thư đáo lão vị thành danh” có thể còn mang ý nghĩa đọc sách đến già, nếu ông không kiên trì, mà thoái chí nản lòng, thì chắc chắn năm ấy, ông cũng không thể trở thành Thám hoa. Câu chuyện của Nguyễn Minh Triết trở thành tấm gương cho mọi người trên đường học vấn.
Nguồn: Dainamball
