Những người phụ nữ sinh ra với mệnh phượng hoàng trăm ngàn lần khổ. Bởi đế vương bạc tình, thâm cung như nơi chiến trường sát phạt, lại lắm lễ nghi phức tạp, thân bất do kỷ là việc mà những người phụ nữ trong cung phải hằng ngày gánh chịu.
Thế nhân ai cũng rõ rằng việc đưa con gái vào cung là đại hỷ, vừa giúp gia tộc phát dương quang đại, lại còn có thể tạo được muôn ngàn điều lợi cho quan lộ của mình. Hiềm thay, mấy ai hay được nỗi lòng của những người con gái phải rời xa chốn khuê các để bước vào Tử Cấm Thành? Sung sướng hay vất vả, cũng chỉ có các nàng là người rõ hơn ai hết.
Dân gian có câu rằng: “Con gái gả rồi như bát nước đổ đi, mọi việc hưng suy đều là nhờ vào nhà chồng cả”. Đạo lý đó đa số đều khớp với vận mệnh của những người phụ nữ thời phong kiến, từ những nhà quan lại cho đến cả chốn lầu rồng điện ngọc. Thời nhà Nguyễn, có một vị vua chỉ ở ngai được 3 ngày, và chính việc đó cũng đã kéo theo những khổ sở cho gia đình ông, nhất là với người vợ – bà Phan Thị Điều. Ông vua chỉ ở ngôi có ba ngày đó chính là vua Dục Đức – người kế vị ngai vàng từ Tự Đức.
Bà Phan Thị Điều vốn sinh ra trong gia đình quan lại quý tộc, là đích nữ của Phù Quốc công Phan Đình Bình và phu nhân Nguyễn Thị Đào. Khi Hoàng tử Ưng Chân tuyển phi, bà được gia đình đưa làm ứng viên và trở thành phủ thiếp. Yên bình không được bao lâu thì Tự Đức băng hà, trong di chiếu để lại của ông đề cập đến việc giao đại thống của triều đình cho Ưng Chân. Hiềm thay các đại thần lại không muốn để Ưng Chân ngồi lên ngai báu.
Những chuyện được đề cập trong sớ hạch tội Ưng Chân, các bạn hẳn đều đã biết. Ba vị đại thần gồm Tôn Thất Thuyết, Nguyễn Văn Tường và Trần Tiễn Thành đồng nhiếp chính, đề nghị Nghi Thiên Hoàng Thái hậu phế truất tân đế vì những thói xấu không thể tha thứ của ông. Được sự đồng ý của Thái hậu, 3 đại thần nhiếp chính cho giam Ưng Chân ở Dục Đức đường, phế bỏ ngôi vị của ông. Bấy giờ ông chưa kịp đặt niên hiệu, tên Dục Đức về sau hay gọi chỉ nơi ở của ông là Dục Đức đường.
Chồng bị giáng tội, bà Điều tất nhiên cũng bị vạ lây. Bà cùng các con bị đem đi giam lỏng ở nhà Trấn Vũ, sau đó được bố trí cho ở tại quê nhà Quảng Điền, nương nhờ cha đẻ của mình là Phù Quốc công. Họa vô đơn chí, Phù Quốc công sau mắc nạn, chức quan không còn, bà Điều cùng các con lại quay về nhà Trấn Vũ, ngôi nhà khơi gợi những nỗi đau không thể thấu thành lời.
Năm 1889, Đồng Khánh băng hà, Từ Dụ Bác Huệ Thái hoàng Thái hậu quyết định chọn con trai bà Điều là Nguyễn Phúc Bửu Lân lên ngôi, tức Hoàng đế Thành Thái. Lúc này, Phan phu nhân mới được danh chính ngôn thuận trở về sống ở trong hoàng cung. Đến tháng 10 (Thành Thái nguyên niên), Từ Dụ Thái hoàng Thái hậu được Thành Thái tấn tôn là Từ Dụ Bác Huệ Khang Thọ Thái thái hoàng thái hậu (慈裕博惠康壽太太皇太后) còn Trang Ý Hoàng thái hậu thì được tôn làm Trang Ý Thuận Hiếu Thái hoàng thái hậu (莊懿順孝太皇太后). Năm 1890, tháng 11, Thành Thái theo chiếu theo lệ, tôn gọi Phan phu nhân là Hoàng mẫu, lấy ngày sinh gọi thành Khôn Thành tiết (坤成節). Nhưng mãi đến năm 1892, bà mới chính thức được tôn là Hoàng thái hậu. Dục Đức được tôn thụy là Cung Tông Huệ hoàng đế (恭宗惠皇帝). Với thế nhân khi ấy, đây có thể được xem là khổ tận cam lai.
Năm 1906, 27 tháng 12, Từ Minh Hoàng thái hậu băng thệ, thọ 52 tuổi. Vì cuộc đời có quá nhiều biến cố nên lòng bà chưa bao giờ thanh thản, từ đó sinh ra tâm bệnh khiến sức khỏe ngày càng suy nhược. Bà được an táng ở An Lăng, kế bên phần mộ của Cung Tông Huệ hoàng đế. Thụy hiệu của bà đầy đủ là Từ Minh Thục Thiện Nhu Thuận Huệ hoàng hậu (慈明淑善柔順惠皇后). Sau nhiều phong ba, cuối cùng bà cũng được đoàn tụ bên người chồng bà hằng yêu quý.
Danh tự hay miếu đài, kỳ thực đều không quan trọng bằng một cuộc sống bình an. Khổ hạnh thay, bà Điều phận số lắm truân chuyên, gả vào hoàng gia rồi phải chịu nhiều ai oán. Chung cực, nỗi khổ của bà ai cũng hay biết, ai cũng phẩm bình, nhưng thực chất lại không ai hiểu thấu được bà lúc đó có bao nhiêu đau đớn, bao nhiêu quẫn bách. Ván cờ chính trị đương thời đã sắp đến tàn cục, cuốn theo đó là những số phận không thể thoát ra như bà Điều. Có lẽ không ai hiểu rõ hơn bà, là người hoàng gia thì sẽ phải chịu đắng cay đến độ nào… không phải kẻ ngậm bồ hòn, làm sao biết bồ hòn đắng?
