Đặng Thị Huệ – một cung tần của chúa Trịnh Sâm& mẹ của vị chúa tiếp theo Trịnh Cán. Trong phủ chúa Trịnh, bà được đánh giá là một giai nhân bậc nhất của phủ chúa, rất được chúa Trịnh Sâm sủng ái. Theo Từ điển Lịch sử nhân vật Việt Nam, thì bà là một người đã gây ra nhiều tai ách trong phủ chúa Trịnh và triều đình Hậu Lê, ảnh hưởng tiêu cực đến tình hình chính trị – xã hội Đàng Ngoài.
I. Thân thế
Đặng Thị Huệ quê ở làng Trà Hương, huyện Phù Đổng, trấn Kinh Bắc, nay thuộc huyện Gia Lâm. Bà là con nhà nho, thường dân nghèo khổ, có một người em trai là Đặng Lân – về sau cậy sức ảnh hưởng của người chị mà mặc sức lộng hành, tự xưng là “Cậu trời”. Huệ làm nghề hái chè kiếm sống, nổi tiếng có sắc đẹp nhất vùng.
Khi vào phủ chúa, Đặng Thị Huệ vốn chỉ là nữ tỳ. Ảnh hưởng của người cha nói riêng và gia đình nói chung đã vạch ra cho nàng một chiến lược sống và con đường tiến thân xứng đáng là tìm đến chốn lầu son gác tía chốn kinh kì.
Rất có thể thông qua các mối quan hệ của gia đình, Đặng Thị Huệ đã được giới thiệu vào trong vương phủ của chúa Trịnh với vai trò thị tỳ cốt để có cơ hội diện kiến đấng cửu trùng. Thay đổi đầu tiên trong đời nàng chính là việc trở thành nữ tỳ của Tiệp dư Trần Thị Vịnh. Khi cơ hội đến, Huệ đã tạo ấn tượng mạnh mẽ ngay từ lần đầu tiên được lệnh bưng một khay hoa đến nơi Chúa ngồi. Điều này xác nhận lại nhận xét của người xưa: Đặng Thị Huệ thực sự là một giai nhân tuyệt sắc, khiến Chúa nhìn là mê ngay. Hoàng Lê Nhất thống chí quyển một chép: “Một hôm tiệp dư Trần Thị Vịnh sai nữ tỳ Đặng Thị Huệ bưng một khay hoa đến trước nơi chúa ngồi, Ả họ Đặng này quê ở làng Phù Đổng, mắt phượng mày ngài, vẻ người mười phần xinh đẹp. Chúa nom thấy rất bằng lòng, bèn tư thông với ả.” Từ đó, Đặng Thị Huệ càng ngày càng được nhà Chúa yêu quý, nói gì Chúa cũng nghe và hễ có việc gì là cũng bàn với Huệ. Rồi sau đó được ở liền một nơi với Chúa, y như một cặp vợ chồng nhà thường dân. Xe kiệu, quần áo của Huệ cũng đều được sắm sửa hệt như đồ dùng của chúa. Đặng Thị Huệ từ lúc được nhà chúa chiều chuộng thì dần lộng hành. Hễ có chuyện gì không vừa ý, là Huệ xây xẩm mặt mày, rồi kêu khóc thảm thiết để làm rối lòng Chúa.
II. Diễn biến cuộc đời
1. Năm Đinh Dậu (1777), Đặng Thị Huệ sinh hạ một người con trai, tên là Trịnh Cán (1777 – 1782), nên càng được chúa sủng ái, lập làm Tuyên Phi.
(Trước đó, một cung tần khác là Dương Thị Ngọc Hoan, đã sinh một con trai là Trịnh Khải (tên cũ là Tông, 1763 – 1786).
Được chúa yêu, Đặng Thị Huệ bèn hỏi con gái chúa là Quận Chúa Ngọc Lan cho em trai mình là Đặng Mậu Lân, vốn là người có tính hung bạo, dâm dật và càn rỡ. Nhưng chúa cũng nghe theo, khiến Sử trung hầu bị Mậu Lân chém chết trong việc bảo vệ Ngọc Lan.
2. Mưu đoạt ngôi chính
Biết chúa rất sủng ái mình, Đặng Thị Huệ ngày đêm mưu tính việc giành lấy ngôi vị Thế tử cho con trai.
Đề cập đến ngôi vị vương giả này, sách Hoàng Lê nhất thống chí có đoạn:
Theo lệ cũ, người con trai nối ngôi chúa hễ đến mười hai tuổi thì phải ra ở Đông cung. Bấy giờ các quan cũng có tâu trình việc ấy; song chúa không cho, chỉ cho Thế tử (Trịnh Khải)[3] đến ở nhà riêng của Hân quận công (Nguyễn Đĩnh). Như vậy, ngôi Đông cung vẫn bỏ trống, như có ý chờ đợi người khác. Đến năm Thế tử mười lăm tuổi, thì con nhỏ là vương tử Cán ra đời, chúa hết sức yêu dấu đứa con nhỏ đó. Ba năm sau, Thế tử đúng mười tám tuổi, đáng được mở phủ riêng; nhưng bấy giờ các quan chẳng ai dám tâu bày, mà chúa cũng không hề nhắc tới việc ấy. Như thế là người nối ngôi vẫn chưa định, nên lòng người rất phân vân. Hễ ai thuộc về Thế tử Tông (tức Trịnh Khải) thì hùa theo Thế tử Tông, ai thuộc đảng Thị Huệ thì vào phe vương tử Cán. Trong phủ chúa dần dần sinh ra bè nọ cánh kia. (Hoàng Lê nhất thống chí tập I (tr.15-16).)
Kể từ đó, một mặt Huệ bí mật sai thuộc hạ thân tín, sớm tối thêu dệt đủ mọi chuyện xấu vu cho Trịnh Khải; mặt khác, bà liên kết với Huy Quận công Hoàng Đình Bảo để cùng mưu sự.
Phía Trịnh Tông cũng có lực lượng hậu thuẫn. Hậu quả của cuộc tranh giành quyền lực này đã gây ra hai vụ biến động lớn là Vụ án năm Canh Tý và cuộc nổi dậy của lính Tam phủ.
3. Thắng thế:
Tháng 8 năm Canh Tý (1780), lúc ấy có tin đồn rằng chúa Trịnh Sâm bị bệnh rất nặng, Trịnh Khải bèn mưu sự lật đổ ngôi Chúa, trong đó đã vạch đại sự liên kết với cả các trấn thủ Tây Sơn, Kinh Bắc.
Việc mưu sự bị Cấp sự trung Nguyễn Huy Bá biết được, ngầm kể với Tuyên Phi. Chớp lấy thời cơ, bà liền đem việc đó bàn với Quận Huy (tức Hoàng Đình Bảo), bí mật trình cho Chúa.
Kết cuộc, phe Đặng Thị Huệ thắng thế. Theo sách Hoàng Lê nhất thống chí, thì có ba đại thần theo phe Trịnh Khải đều phải mất mạng: Khê trung hầu, Tuân sinh hầu đều uống thuốc độc tự tử, Nguyễn Quốc Tuấn bị án chém; còn Trịnh Khải bị quản thúc ngặt trong một ngôi nhà ba gian.
Theo sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục (gọi tắt là Cương mục) thì: Đàm Xuân Thụ bị giết, Nguyễn Lệ và Nguyễn Khắc Tuân bị tống giam vào ngục, hoạn quan Nguyễn Phương Đĩnh bị kết tội nuôi dưỡng Trịnh Khải không nên người, bị lột hết chức tước và đuổi về làng; còn Trịnh Khải bị giáng xuống làm con út và bị quản thúc trong nội phủ.
Ngay trong năm này, mặc dù Trịnh Cán chỉ mới 4 tuổi vẫn được lập làm Thế tử, và Quận Huy được cử làm A phó để phò tá.
Tháng 9 năm Nhâm Dần (1782), Trịnh Sâm mất, Trịnh Cán được nối ngôi chúa, hiệu là Điện Đô Vương. Tuyên Phi trở thành Vương Thái phi.
Thuận theo lời tâu của Quận Huy, vua Lê Hiển Tông cho Tuyên Phi được nhiếp chính, thay ấu chúa Điện Đô vương quyết định mọi chuyện. Kể từ đó, liên minh Tuyên Phi – Quận Huy nắm hết mọi việc trong ngoài.
Do chúa mới là Trịnh Cán hãy còn thơ ấu, sức khỏe lại ngày càng tồi tệ; trong khi đó, liên minh trên ngày càng chuyên quyền và mối quan hệ của họ có phần không minh bạch, nên trong và ngoài triều có lắm người thầm ghét và có ý ngờ. Theo sách Hoàng Lê nhất thống chí, bởi vậy, lúc bấy giờ, có câu ca dao được truyền miệng rằng:
“Trăm quan có mắt như mờ,
Để cho Huy quận vào sờ chính cung”
4. Gặp nạn kiêu binh & Con trai qua đời:
Sự kiện này xảy ra vào tháng 10 năm Nhâm Dần (1782), nghĩa là đúng một tháng sau khi chúa Trịnh Sâm mất, và cũng đúng một tháng sau khi Trịnh Cán được đưa lên ngôi chúa.
Lính kiêu binh ủng hộ Trịnh Tông (Trịnh Khải) cùng nhau mưu đảo chính lật đổ Trịnh Cán để lập Trịnh Tông. Theo Lê quý dật sử, họ ngầm liên hệ với mẹ Trịnh Sâm xin ý chỉ, bên ngoài dựa vào sự chi viện của Phan quận công (Nguyễn Phan), và nhờ tiến triều Nguyễn Nhưng làm bài hịch khích lệ quân lính.
Khi quân Tam phủ nổi dậy, quận Huy ra sức chống cự nhưng không nổi, bị kiêu binh giết chết.
Lính Tam phủ rước Trịnh Tông lên nối nghiệp Chúa.
Khi việc biến xảy ra, Đặng Thị Huệ khiếp sợ quá, phải thay đổi quần áo, nấp ở hậu cung.
Riêng chúa Trịnh Cán được bế đi lánh nạn. Đến đêm, bà nội Trịnh Cán (bà Sét – mẹ Trịnh Sâm) sai người tìm rước cháu về. Hôm sau, Trịnh Cán bị giáng xuống làm Cung quốc công, rồi hơn tháng sau thì bị bệnh qua đời.
5. Cái kết của cuộc đời Đặng Thị Huệ:
Quãng đời cuối của Đặng Thị Huệ, khi bà đã không còn gì sau cuộc tranh giành quyền lực, được sách Hoàng Lê Nhất thống chí chép như sau:
“Khi chúa nhỏ bị bỏ, Thái phi Dương Thị Ngọc Hoan liền sai người bắt Tuyên phi hài tội, rồi buộc bà phải lạy tạ. Tuyên phi không chịu lạy, Thái phi bèn sai hai thị nữ đứng kèm hai bên, níu tóc Tuyên phi rập đầu xuống đất, nhưng bà vẫn nhất định không chịu lạy, mà cũng không nói nửa lời. Thái phi giận quá, đánh đập một hồi, nhổ nước bọt vào đầu vào mặt, rồi đem giam vào nhà Hộ Tăng ở vườn sau. Tại đây, Đặng Thị Huệ bị làm tình làm tội cực kỳ khổ sở. Một bữa, bà trốn ra khỏi cửa Tuyên Vũ, chạy đến bến đò phố Khách thì bị quân lính đuổi kịp…”
“Sau một thời gian giam giữ ngặt, Thị Huệ được cho làm cung tần nội thị, vào Thanh Hóa hầu hạ lăng tẩm chúa Trịnh Sâm. Ở đây, bà ngày đêm gào khóc xin được chết theo Chúa. Đến ngày giỗ của chúa Trịnh Sâm, Tuyên phi uống thuộc độc mà chết, táng cách Vọng lăng (lăng Trịnh Sâm) một dặm.”
Nguồn: Hoàng Lê Nhất thống chí,
Khâm định Việt sử thông giám cương mục
Từ điển Lịch sử Nhân vật Việt Nam
Ảnh (minh hoạ): vai Tuyên phi Đặng Thị Huệ trong phim điện ảnh dã sử “Đêm hội Long Trì” (diễn viên Lê Vân thủ vai)
