Chuyện về cái tên Trung Hoa: tại sao Miến Điện (Myanmar) gọi Trung Quốc là ”Đột Quyết”?
Như đã có một bài trước giải thích 2 cách gọi tên của Trung Quốc phổ biến trên thế giới. Phương Tây, Ấn Độ và Đông Nam Á gọi Trung Quốc bằng tên triều đại Tần (Qin) thời cổ đại của họ, ngày nay biến âm thành ”China”. Trong khi Trung Á, do bị lầm tưởng bởi các cuộc xâm lược Trung Á vào thế kỷ 12 của người Khiết Đan (Khitan) nên đã gọi Trung Quốc bằng cái tên ”Khiết Đan” này, sau dẫn đến Nga và Đông Âu cũng gọi theo.
Tuy nhiên, cái sự nhầm đó của Trung Á vẫn chưa là gì so với Miến Điện: người ở đây gọi Trung Quốc gần như Thổ Nhĩ Kỳ. Cũng như đã nói ở bài trước, đây là minh chứng cho câu ”khi sai lặp đủ nhiều thì nó được chấp nhận thành đúng”.
Trong tiếng Miến Điện thời trước, người Trung Quốc được ghi là ”တရုတ်” – viết Latin là Tarut, Turut hoặc Tarup. Người ta giải thích từ này được viết từ thuật ngữ ”Turk” – chỉ các dân tộc Thổ ở Tây và Trung Á ngày nay, nhưng trong lịch sử Trung Hoa cũng gọi là ”Đột Quyết”. Vậy tại sao lại có sự kỳ lạ này? Càng đáng ngạc nhiên hơn nữa nếu biết rằng, Trung Hoa và Miến Điện lẽ ra có mối liên hệ thân mật hơn so với các nước khác. Thậm chí nhiều người Trung Hoa nhận rằng, họ và Miến Điện là ”anh em cùng cha cùng mẹ”. Thực tế thì câu nói đó không phải không có cơ sở, bởi Trung Quốc và Miến Điện là 2 quốc gia duy nhất mà ngôn ngữ chủ yếu thuộc hệ Hán-Tạng.
Vậy vấn đề ở đây là gì? Được cho là địa hình cách trở. 2 phía Đông Tây của Miến Điện giáp Trung Quốc và Ấn Độ đều là núi cao chót vót, bao bọc quốc gia này ở giữa. Bất chấp việc nằm cạnh nhau và gần gũi về dân tộc, nhưng biên giới Trung-Miến trong lịch sử luôn được coi là ”tử đạo” với bất kỳ ai muốn đi qua, với núi cao, vực sâu, sông dữ, rừng thiêng, nước độc, linh tinh… Đó là lý do tại sao trong hơn 13 thế kỷ, Miến Điện không hứng chịu một cuộc xâm lăng nào từ Trung Hoa. Mà thực tế thì tỉnh Vân Nam của Trung Quốc giáp với Miến Điện cũng không phải lúc nào cũng do các triều đại chính thống Trung Hoa kiểm soát. Các quốc gia nhỏ như Nam Chiếu, Đại Lý,…mới thực sự kiểm soát khu vực này.
Phải đến khi Mông Cổ chinh phục Trung Hoa và lập ra nhà Nguyên, Miến Điện mới phải đối mặt với cuộc xâm lăng đầu tiên từ Trung Hoa. Và chính cuộc xâm lăng này cũng là sự kiện hình thành nên cái tên ”Trung Hoa” trong tiếng Miến Điện.
Số là năm 1277 sau khi diệt nhà Nam Tống, Hốt Tất Liệt của nhà Nguyên cho lập tỉnh Vân Nam lần đầu tiên trong lịch sử. Sau đó, nhà Nguyên có ý nhòm ngó Miến Điện ở phía Nam. Vì vậy từ năm đó, quân Nguyên cho ráo riết chuẩn bị binh lực để chinh phạt Miến Điện. Nhà du hành huyền thoại Marco Polo trên đường đến xứ Pagan (Miến Điện) ngày nay cũng đã ghi chép về sự chuẩn bị này của quân Nguyên.
Quả nhiên, cuối năm 1277, quân Nguyên và Miến Điện đã đụng độ nhau ở biên giới. Sử nhà Nguyên và ghi chép của Marco Polo đã ghi nhận quân Miến Điện thua trận, nhưng sử Miến Điện là không chép về thời kỳ này. Trong những năm tiếp theo từ 1278 tới 1283, hai bên liên tục đụng độ ở biên giới. Cho đến năm 1283, nhà Nguyên quyết định tiến hành một cuộc xâm lăng thực sự vào Miến Điện.
Tuy nhiên, điều quan trọng chủ yếu muốn nói tới trong bài này là lực lượng quân Nguyên tham gia xâm lăng Miến Điện. Quân Nguyên tham chiến ở đây chỉ có một số ít là người Mông Cổ. Hốt Tất Liệt lúc đó định giành lực lượng Mông Cổ cho các chiến trường khó khăn hơn, và do đó lực lượng viễn chinh Miến Điện đã dùng chủ yếu là các lực lượng chư hầu từ Trung Á. Đúng, là từ Trung Á!
Đầu tiên, triều đình Nguyên bổ nhiệm một tù binh từ Đế quốc Khwarezmia – tướng Nasr al-Din – làm tỉnh trưởng của Vân Nam. Trong lịch sử tỉnh Vân Nam, việc bổ nhiệm một người Hồi giáo làm tỉnh trưởng vào thế kỷ 13 là một cột mốc quan trọng, đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ của Hồi giáo tại khu vực Tây Nam Trung Quốc (nhưng đến thời Thanh thì dân Hồi giáo Vân Nam đã bị đàn áp quy mô lớn tới gần diệt vong).
Tiếp đó, nhà Nguyên cho 1 vạn quân từ Tứ Xuyên đến Miến Điện. Lực lượng này chỉ là thứ yếu. Đội quân tiên phong là lực lượng kỵ binh khoảng 14.000 quân từ đế quốc Khwarezmia đã thần phục nhà Nguyên. Thêm vào đó là các cung thủ từ nhiều nơi như Mông Cổ, Ba Tư, Trung Á,… Tổng cộng tạo thành một lực lượng hỗn hợp nhiều thành phần, quân số khoảng 3 vạn, xâm lăng Miến Điện vào năm 1283. Lịch sử gọi đây là cuộc xâm lược đầu tiên của nhà Nguyên vào Miến Điện.
Trong cuộc xâm lược này, lực lượng hỗn hợp của Nhà Nguyên mà tiên phong là quân đội từ Trung Á đã gây thiệt hại nặng nề cho quân Miến Điện, chiếm lấy khu vực miền Bắc nước này. Quân Nguyên sau đó tỏ ý rằng họ không muốn tiến sâu vào vương quốc Pagan ở đồng bằng, mà chỉ giữ vùng đồi núi phía Bắc. Mặc dù vậy, cuộc xâm lăng của quân Nguyên cũng khiến Pagan rơi vào hỗn loạn và suy yếu trầm trọng.
Đó là lần đầu tiên người Miến Điện phải đối đầu với họa xâm lăng lớn như vậy từ phía Trung Hoa, trở thành ký ức lịch sử. Nhưng do lực lượng của cuộc xâm lăng năm đó chủ yếu là người Turk ở Trung Á, người Miến Điện cũng như người Trung Á trước kia, tưởng rằng người Turk là người Trung Hoa. Vì vậy từ thế kỷ 13 trong các tư liệu, người Miến Điện bắt đầu gọi Trung Quốc là ”tarup” – thuật ngữ chỉ các dân tộc Turk ở Trung Á. Đến tận thế kỷ 19, người Anh mới đổi thuật ngữ này thành ”Tayoke” để chỉ người Trung Hoa trong tiếng Miến hiện đại. Đây là một từ hoàn toàn vô nghĩa chưa được sử dụng, nên được tận dụng để chỉ người Trung Hoa.
Sau thời kỳ đó, Miến Điện chỉ phải đối mặt với thêm một cuộc xâm lăng của quân Nguyên (mà họ đã đánh bại) và phải đến thời Thanh mới lại phải đối đầu cuộc xâm lược tiếp theo (và họ tiếp tục thắng). Có những lần chiến tranh lẻ tẻ vào thế kỷ 15 và 17 ở biên giới Trung-Miến nhưng là với các bộ tộc miền Bắc Miến Điện, không đáng kể. Nói tóm lại, trong suốt lịch sử, Miến Điện bị Trung Quốc thực sự xâm lăng 3 lần, nhưng chưa lần nào bị người Trung Hoa gốc tấn công. Từ ký ức lần đầu tiên bị xâm lăng bởi các quân đoàn Trung Á, đã hình thành trong tiềm thức người Miến Điện rằng người Turk Trung Á chính là người Trung Quốc. Ý thức đó tồn tại lâu dài và không bị thay đổi (do vẫn không bị người Trung Hoa thực sự tấn công), nên đã trở nên phổ biến và được chấp nhận rộng rãi ở Miến Điện sau này. Đến ngày nay, Myanmar vẫn một mình gọi Trung Quốc với cái tên ”Turk”, không đụng hàng với bất kỳ nước nào.
Ảnh: tranh vẽ kỵ binh Turkic trong quân đội Mông Cổ.
